Грамадзянская супольнасць (у акадэмічных выданнях — грамадзянскае грамадства) — гэта сфера самавыяўлення свабодных грамадзян і добраахвотна сфармаваных некамерцыйна накіраваных асацыяцый і арганізацый, агароджаных ад прамога ўмяшання і адвольнай рэгламентацыі з боку дзяржаўнай улады і бізнэсу, а таксама іншых вонкавых фактараў. Паводле класічнай схемы Дэвіда Істана, грамадзянская супольнасць выступае як фільтр патрабаванняў і падтрымкі грамадства да палітычнай сістэмы[1].
Грамадзянская супольнасць — гэта некамерцыйная арганізацыя трэці сектар, адзін з гарантаў выканання правоў чалавека, сукупнасць грамадскіх дачыненняў па-за рамкамі ўладна-дзяржаўных і камерцыйных структур, але не па-за рамкамі дзяржавы як такой. Развітая грамадзянская супольнасць з’яўляецца найважнейшай перадумовай пабудовы прававой дзяржавы і яе раўнапраўным партнёрам[2].
Сучаснае разуменне грамадзянскай супольнасці асацыяюецца пераважна з ліберальна-дэмакратычным бачаннем грамадства і адпаведным успрыманнем адносін соцыума з асобай і дзяржавай. Пры гэткім разуменні акцэнт робіцца на «грамадства як самарэгуляваную сферу, апошні прыстанак асабовых правоў і свабод, поле, якое трэба абараняць ад уварванняў дзяржавы»[3]. Грамадзянская супольнасць уважаецца за ключ да ўмацавання дэмакратыі, эфектыўнага кіравання і паляпшэння грамадства[4].
Тэрмін «грамадзянская супольнасць» паходзіць ад фразы Арыстоцеля koinōnía politikḗ, якая сустракаецца ў яго працы «Палітыка», дзе гаворыцца пра «палітычную грамадскасць», якая сувымерна грэчаскаму гораду-дзяржаве (полісу), які характарызуецца агульным наборам норм і этасаў, у якім жылі вольныя грамадзяне на аднолькавых умовах.
У грамадскіх навуках вылучаюць наступныя асноўныя падыходы да вызначэння сутнасці грамадзянскай супольнасці: як проціпастаўленне анархіі; як супрацьлегласць царкве; як комплекс грамадскіх дачыненняў, процілеглых дзяржаве; як пэўны феномен заходняй цывілізацыі. Пра цяжкасці станаўлення грамадзянскай супольнасці сведчыць гісторыя распрацоўкі яе канцэпцыі ў заходняй грамадска-палітычнай думцы.
— Томас Гобс, англійскі філосаф:
Грамадзянская супольнасць — гэта саюз індывідуальнасцей, калектыў, у якім усе яго члены атрымліваюць вышэйшыя чалавечыя якасці. Дзяржава пераважае над грамадзянскай супольнасцю.
— Джон Лок, англійскі філосаф:
Грамадзянская супольнасць — гэта супольнасць палітычная, гэта значыць грамадская сфера, у якой дзяржава мае свае інтарэсы.
— Шарль Мантэск’ё, французскі філосаф:
Грамадзянская супольнасць — гэта грамадства варожасці людзей адзін да аднога, якое для яе спынення пераўтворыцца ў дзяржаву.
— Томас Пейн, амерыканскі асветнік:
Грамадзянская супольнасць — дабро, а дзяржава — непазбежнае зло. Чым дасканалей грамадзянская супольнасць, тым меней яна мае патрэбу ў рэгуляванні з боку дзяржавы.
— Георг Гегель, нямецкі філосаф:
Грамадзянская супольнасць — сфера рэалізацыі найперш прыватных мэт і інтарэсаў індывідуальнай асобы. Сапраўднай свабоды ў грамадзянскай супольнасці няма, бо ў ёй увесь час прысутнічае супярэчнасць паміж прыватнымі інтарэсамі і ўладай, якая носіць усеагульны характар.
— Карл Маркс і Фрыдрых Энгельс, нямецкія эканамісты і сацыёлагі:
Грамадзянская супольнасць — сфера матэрыяльнага, эканамічнага жыцця і дзейнасці людзей. Менавіта яна з’яўляецца першаснай у адносінах да дзяржавы, грамадзянскае жыццё як сума разнастайных інтарэсаў змацоўвае дзяржаву.
Грамадзянская супольнасць ўяўляе сабою гарызантальна структураваную сукупнасць незалежных грамадскіх арганізацый і асацыяцый, якія дыстанцыраваліся ад дзяржаўных і камерцыйных структур і якія функцыянуюць у адпаведнасці са сваімі мэтамі і задачамі дзеля рэалізацыі грамадскіх інтарэсаў.
Грамадскія арганізацыі аб’ядноўваюцца ў адпаведнасці са сваімі мэтамі і задачамі, а таксама ў рамках ажыццяўляемых праектаў. Напрыклад, па ахове навакольнага асяроддзя ў рамках якой-небудзь рэгіянальнай праблемы. Шматлікія адукацыйныя арганізацыі, напрыклад, грамадскія ўніверсітэты і бібліятэкі арганізаваны як некамерцыйныя арганізацыі, што дазваляе ім атрымліваць гранты ад розных дабрачынных фондаў і мець падатковыя палёгкі ад дзяржавы.
Фінансуюцца такія арганізацыі ў рамках заяўленых праектаў на конкурснай аснове з боку мноства розных урадавых і няўрадавых нацыянальных і міжнародных дабрачынных фондаў, якія таксама маюць сваю спецыялізацыю: ахова навакольнага асяроддзя, прасоўванне дэмакратыі ў пэўнай краіне, абарона правоў чалавека і г.д. Напрыклад, фонд Ракфелера падтрымлівае розныя адукацыйныя праекты па ўсім свеце, праекты ў сферы аховы здароўя і г.д. ці найбуйнейшы ў свеце дабрачынны фонд Біла і Мелінды Гейтс, падтрымлівае праекты ў вобласці аховы здароўя і барацьбы з беднатой.
Дабрачынныя фонды пасродкам сваёй палітыкі вылучэння грантаў у значнай ступені кіруюць дзейнасцю некамерцыйных арганізацый, ажыццяўляючы маніторынг, курыруючы рэалізацыю праектаў, а таксама вызначаючы гуманітарныя тэхналогіі, якія ўжываюцца ў праектах.
Ацэнкі ролі грамадзянскай супольнасці неадназначныя.