Вільям Норвіцкі (англ.: William of Norwich; Уільям Норыджскі, Вільгельм з Норыджа, 2 лютага 1132 — 22 сакавіка1144, Норыдж, Англія) — хрысціянскі хлопчык, знявечанае цела якога знайшлі ў лесе пад Норвічaм 25 сакавіка 1144 года. Пасля яго гібелі з’явілася чутка, што ён быў забіты яўрэямі з рытуальнай мэтай. Гэты выпадак лічыцца першым «крывавым паклёпам» у гісторыі Еўропы.
У 1150—1173 гадах манах-бенедыктынец Томас Манмуцкі напісаў «Жыціе і цуды святога Вільяма з Норвіча». Паводле яго сачынення, у суботу 25 сакавіка 1144 года напярэдадні Вялікай пятніцы ў лесе Торп-Вуд пад Норвічам было знойдзена цела 12-гадовага Вільяма — вучня гарбара[2][3][4]. Цела было паранена, хлопчык быў часткова распрануты, у роце быў драўляны кляп. Сваякі Вільяма абвінавацілі яўрэяў у яго смерці[5][6].
Норвіч быў адным з найбуйнейшых і самых багатых гарадоў сярэднявечнай Англіі. Яўрэі з’явіліся ў Норвічы пасля заваёвы Англіі нармандцамі і займаліся ў асноўным ліхвярствам. Усяго ў горадзе жыло ад 5 да 10 тысяч чалавек, у тым ліку каля 200 яўрэяў — самая вялікая абшчына за межамі Лондана[7]. Абвінавачванне ў забойстве Вільяма — першае згадванне аб яўрэях ў гэтым горадзе[8].
Вільям рос без бацькі. У яго маці Эльвівы быў старэйшы сын Роберт і сястра Левіва, якая была замужам за святаром Годвінам Стартам (англ.: Godwin Sturt)[3]. У панядзелак 22 сакавіка 1144 года незнаёмец, які прадставіўся кухарам архідыякана Норвіча, звярнуўся да Эльвівы з просьбай дазволіць яе сыну пайсці з ім, бо на кухні архідыякана патрэбен быў памочнік[3]. Бачачы ваганне маці, ён прапанаваў ёй 3 шылінгі, пасля чаго яна пагадзілася. Хто быў гэты чалавек — хрысціянін або яўрэй — засталося невядомым, Вільям пайшоў з ім[9]. На наступны дзень у аўторак кухар і Вільям ўдваіх зайшлі да цёткі Вільяма, Левівы. Пасля Левіва сцвярджала, што адправіла дачку прасачыць за незнаёмцам, і тая бачыла, як яны з Вільямам зайшлі ў яўрэйскі дом. З таго часу Вільяма жывым не бачылі[10].
Пасля выяўлення цела ў Норвічы распаўсюдзілася чутка, што Вільям быў забіты яўрэямі[11]. Яўрэяў абвінавачвалі ў тым, што яны катавалі хлопчыка, чынам падобным да мук Хрыста, пасля чаго ўкрыжавалі[12].
Яўрэі былі выратаваны ад расправы мясцовым шэрыфам Джонам дэ Чэсні (англ. John de Chesney), які схаваў іх у каралеўскім замку і адмовіўся ўзбуджаць супраць іх справу[13]. Абвінавачванне было разгледжана праз 3 тыдні на саборы, сабраным біскупам горада Эбарардам. Абвінаваўцам выступіў Годвін. Біскупа яго словы не пераканалі. Па закліку біскупа яўрэі сталі перад ім і адмаўлялі сваю віну. Забойства засталося нераскрытым[14][15].
Праз месяц пасля смерці, 24 красавіка, цела Вільяма перапахавалі на могілках для манахаў пры гарадской царкве[16].
Вільям не быў кананізаваны афіцыйна, а мясцовашанаваным святым быў прызнаны да таго, як у 1173 годзе біскупаў абмежавалі ў праве кананізацыі без адабрэння Святога прастолу[17][18].
У далейшым легенда аб мучаніцтве і цудах была дапоўненая іншымі аўтарамі. У прыватнасці, Джон Капгрэйв (памёр у 1494) у сваёй працы «Новая легенда Англіі» пісаў, што цела Вільяма было знойдзена дзякуючы «цудоўнаму промню святла, што зыходзіць з неба»[14][19].
Сачыненне Томаса Манмуцкага з’яўляецца адзінай крыніцай інфармацыі аб Вільяме, гісторыя якога потым абрасла шматлікімі легендамі. Рукапіс кнігі Томаса была выяўленая Мантэгю Родосом Джэймсам ў 1889 годзе, выдадзеная сумесна з Кенноном Аугустам Джессапам у 1896 годзе на латыні з перакладам на англійскую мову з увядзеннем і каментарамі. Рукапіс знаходзіцца ў бібліятэцы Кембрыджскага універсітэта[20].
Рукапіс складаецца з 7 кніг. У першай апісана жыцце Вільяма ад нараджэння і да смерці. Другая кніга складаецца з 2 частак: другая прысвечана доказу таго, што Вільям быў забіты яўрэямі, а першая частка і астатнія кнігі — апісанні цудаў, якія адбыліся з целам Вільяма. Хаця Джэсап і Джэймс лічылі, што рукапіс створана ў 1172—1173 гадах, сучасныя даследчыкі лічаць, што першая кніга была напісана ў 1149—1150, з другой па шостую — у 1154—1155 гадах[21]. Семая кніга напісана ў 1173 годзе і падсумоўвае ўсе цуды, якія здарыліся з 1155 года[22].
Вядома, што сам Томас Манмутскі не быў сведкам апісаных падзей, паколькі прыбыў у Норвіч з Монмута праз некалькі гадоў пасля іх — верагодна ў 1149 або 1150 годзе. Гісторыю Вільяма ен запісваў са слоў мясцовых жыхароў. Праца была напісаны ў жанры агіяграфіі і быў прызначаны для кананізацыі Вільяма[23]. Джыліян Бенет адзначае антысемітызм аўтара, які называе яўрэяў ворагамі і лічыць, што яны здольныя на любыя злачынствы[21].
Томас піша, што яўрэі выкралі хлопчыка ў сераду, у чацвер здзейснілі садысцкае забойства, падобнае на распяцце Хрыста, а ў Вялікую пятніцу, калі хрысціяне адпачываюць, вырашылі пазбавіцца ад цела. Аднак у лесе з мяшком, у якім яны неслі цела, іх бачыў адзін з вядомых жыхароў Норвіча Элвард Дзед. На наступны дзень цела было выяўлена, але пахавана толькі ў панядзелак. У аўторак дзядзька Вільяма Годвін Старт выкапаў цела для апазнання і зноў пахаваў[24]. Між тым, як сцвярджае Томас, яўрэі падкупілі шэрыфа і ен абяцаў ім поўную абарону[25].
Томас сцвярджае, што біскуп тройчы выклікаў яўрэяу, якія схаваліся ў каралеўскім замку, на сабор і патрабаваў ад іх прайсці выпрабаванне «судом Божым». Аднак яўрэі, заявіўшы аб сваей невінаватасці, адмовіліся праходзіць выпрабаванне і пайшлі ў замак пад аховай шэрыфа. Пры гэтым Джуліян Бенет мяркуе, што гаворка ідзе пра канфлікт паміж шэрыфам і біскупам, а не паміж яўрэямі і хрысціянамі Норвіча. Бенет разглядае канфлікт у кантэксце супрацьстаяння англасаксонскага і нармандскія насельніцтва, супрацьпастаўлення лаяльнасці каралю і лаяльнасці царквы[26].
У першай кнізе забойства Вільяма яўрэямі выкладаецца як агульнавядомы і даказаны факт. Аднак, як піша прафесар Ора Лімор, пры чытанні з другой кнігі становіцца зразумела, што многія жыхары Норвіча, уключаючы шэрыфа і біскупа, у гэтым сумняваліся. Лімор мяркуе, што менавіта таму другая кніга была напісана значна пазней, у ей аўтар фактычна дыскутуе са скептыкамі і прыводзіць тое, што ен лічыць доказамі віны яўрэяў[25].
Галоўным доказам Томас лічыць пасведчанне аб тым, што адзін з жыхароў горада бачыў, як яурэі неслі ў мяху цела і павесілі яго на дрэве ў лесе, але змоўчаў, каб не парушаць святасць Страснога пятніцы. Упершыню гэта сведчанне было агучана толькі праз 5 гадоў пасля смерці Вільяма — у 1149 годзе, і не самім сведкам, а яго духоўнікам пасля яго смерці. Другім доказам ен мяркуе зацвярджэнне Левівы, якая сцвярджала, што яе дачка бачыла, як Вільям увайшоў у дом яўрэя. Аднак і гэта сведчанне з’явілася праз 5 гадоў і не было агучана на саборы ў біскупа.
Такім чынам, як піша Ора Лімор, абодва сведчанні з’явіліся праз шмат гадоў пасля падзеі і былі агучаныя не самімі сведкамі, а тымі, хто сцвярджаў, што чуў гэта ад сведак[27]. Развагі ж пра распяцці і крывавым рытуале абапіраюцца на сведчанне хрысціянскай служанкі ў яўрэйскім доме, якая сцвярджала, што мімаходам бачыла ў прыадчыненыя дзверы укрыжаванага хлопчыка. Яна таксама агучыла свае абвінавачванні праз шмат гадоў пасля саміх падзей. Ора Лімор адзначае таксама, што Томас нічога не піша аб якіх-небудзь спробах ўсталяваць асобу чалавека, з якім сышоў Вільям[28].
Прэтэнзіі ў рытуальным забойстве Томас абапірау на меркаванне нейкага ахрышчанага яурэя Теобальда, па словах якога без праліцця чалавечай крыві яўрэі не могуць здабыць свабоду і вярнуцца на радзіму[29].
Выдавец кнігі Томаса Мантэгю Джэймс абвінавачвае ў стварэнні крывавага паклепу Теобальда і нават мяркуе, што ен мог быць забойцам[30]. Гісторык Гэвін Лэнгмюр (англ.), вывучаючы рукапіс, прыйшоў да высновы, што менавіта Томас, выступаючы ў ролі першага ў ангельскай гісторыі прыватнага дэтэктыва, абвінаваціў яўрэяў у рытуальным забойстве[31].
У сваім даследаванні Лэнгмюр паказаў, як Томас падтасоўваў факты і сведчанні для фальсіфікацыі высноў[31].
У гісторыі памяць аб Вільяме засталася ў выглядзе малюнкаў на алтарных преградах і вітражах, як персанальных, так і калектыўных[17]:
Абвінавачванне яўрэяў у рытуальным забойстве Вільяма лічыцца першым «крывавым паклепам» у гісторыі Еўропы[8][12]. Навукоўцы мяркуюць, што з’яўленне легенды аб Вільяме Норвічскім было звязана з рэлігійнымі настроямі першых Крыжовых паходаў, з іх акцэнтам на распяцці Хрыста і антыяўрэйскую ідэалогіяй[2][32][33]. Так, гісторык Джэрэмі Коэн адзначае, што апісанне Томасам Манмутскім сцэны катаванняў і забойства хлопчыка мэтанакіравана стварае паралелі з распяццем Хрыста[34].
Гэтая гісторыя стала мадэллю для абвінавачванняў у будучыні. Любое забойства, у якім маглі западозрыць яурэя, станавілася не простым, а рытуальным. Яно было устроена ў ланцуг аналагічных абвінавачванняў і было калектыўным: «вінаватыя ўсе яубрэі»[35]. У далейшым легенда аб Вільяме атрымала шырокае распаўсюджванне. Так, у Англіі з 1144 г. да выгнання адтуль яурэяў у 1290 годзе вядома па меншай меры 14 паклёпау. Затым праз Францыю паклеп распаўсюдзіўся і на астатнюю сярэднявечную Еўропу[36]. Абвінавачванне яўрэяў у гэтым забойстве на працягу сотняў гадоў падтрымлівала антысемітызм. Сучасныя навукоўцы лічаць, што Вільям, хутчэй за ўсе, быў рэальнай постаццю, што ен сапраўды быў знойдзены мертвым і памер гвалтоўнай смерцю. Усе астатняе — прадмет здагадак і спекуляцый[37].
Каталіцкая царква пасля Другога Ватыканскага сабора прызнала абвінавачванні яўрэяў у рытуальных злачынствах паклепам, і пазней яе епархіі выключылі з спісаў святых некалькі мясцовашанаваных іменаў, якія лічыліся такімі ахвярамі[38]. Аляксандр Мень сцвярджае, што ў іх лік увайшоў таксама Вільям[39]. Каталіцкая энцыклапедыя называе абвінавачванне яўрэяў у рытуальным забойстве Вільяма хлусней — адной з самых прыкметных і катастрафічных у гісторыі[40].