Веды́йская мова — адна з старажытных моў індаарыйскае групы індаіранскае галіны індаеўрапейскай сям’і моў, размоўная мова-продак санскрыту і адзін з ранніх нашчадкаў праіндаіранскай мовы — мовы, што вылучылася з праіндаеўрапейскай мовы і дала пачатак індаіранскім мовам. Ведыйская мова — найстаражытнейшая з усіх пісьмова засведчаных моў індаарыйскай групы моў.
У гістарычным дачыненні ведыйская мова вядомая як мова Ведаў — святых тэкстаў, сабраных у перыяд між пачаткам-сярэдзінай II тыс. і сярэдзінай I тыс. да н.э. Вусна захоўвалася ў якасці Шраўты — збору гімнаў і мантраў у складзе Ведаў, што апярэдзіў узнікненне пісьмовасці ў Індыі на некалькі стагоддзяў. Праз адсутнасць эпіграфічных звестак і бесперапыннае пісьмовай традыцыі ведыйскую мову можна разглядаць як рэканструяваную мову. Асабліва найстарэйшы этап развіцця мовы, мова Рыгведы, захаваўся толькі ў выглядзе адрэдагаваных праз некалькі стагоддзяў тэкстаў, што пераводзіць пытанне аднаўлення яе першапачатковае формы ў дысцыпліну лінгвістычнай рэканструкцыі[1].
Прыкладна з IV ст. да н.э., у класічны перыяд жалезнага веку на Старажытнай Індыі, ведыйская мова саступіла месца класічнаму санскрыту, упарадкаванаму тагачасным індыйскім лінгвістам Паніні.
Ведыйская мова асабліва блізкая авестыйскай мове, якая, між іншым, належыць да іншай групы індаіранскай галіны — іранскай.
Незважаючы на тое, што мова параўнальна блізкая рэканструяванай праіндаіранскай мове, яна ўжо ўтрымлівала рысы, паводле якіх мова можа характарызавацца як індыйская (індаарыйская).
Сярод фаналагічных інавацый у параўнанні з праіндаіранскай адзначаецца страта зычных /z/ і /ž/, а таксама ўвядзенне серыяў рэтрафлексных зычных (напрыклад, пр.-інд.-іран. *nižda- «гняздо» > вед. nīḍa- «месца адпачынку, сядзення»; гл. таксама падаўжэнне *i > ī). У лексыцы — вялкая колькасць запазычванняў з моў народаў, што пражывалі на Індыйскім субкантыненце да ўварвання арыяў, якія трактуюцца як дравідыйскія або мундскія. Гэты субстрат таксама датычыць фанетычных, марфалагічных і сінтаксічных інавацый.
Аддзяленне індаарыйцаў з агульнай праіндаіранскай супольнасці, груетуючыся на лінгвістычных дадзеных, датуецца прынамсі не пазней 1800 г. да н.э.[2] Зборы найстаражытнейшых гімнаў Рыгведы, у сваю чаргу, датуюцца прыкладна сярэдзінай гэтага ж тысячагоддзя[3]. Іншыя даследчыкі звязваюць падзел індаарыйцаў і іранцаў з эпохай Бактрыйска-Маргіянскага археалагічнага комплексу Бронзавага веку, які існаваў на поўдні Сярэдняй Азіі з ХXIII па XVIII стст. да н.э.[4][5] Існуе гіпотэза, паводле якой індаарыйцы прысутнічалі ў позняй Гарапе не раней як ад 1900 г. да н.э., пасля чаго адбылося іх уварванне ў Панджаб як адпаведнай свацкай культуры 1700 гг. да н.э. Гэтая гіпотэза падразумявае, што мова Рыгведы стала прамым продкам таксама дардскіх моў (часам уключаюцца ў склад індаарыйскіх)[6]. Такім чынам, можа меркавацца, што гімны Рыгведы складзеныя на літургічнай мове, заснаванай на маўленні, што было распаўсюджаным у Гандгары (адна з старажытных дзяржаў на мяжы сучасных Афганістану і Пакістану) у часы позняй свацкай культуры — пад канец перыяду бронзавага веку ў Індыі.
Гэтая літургічная мова цягам некалькіх стагоддзяў паступова разышлася ад гутарковага маўлення і стала вядомая як штучная мова, супрацьпастаўленая гутарковым пракрытам — дыялектам, якія пазней прыйшлі на змену ведыйскай мове і ў пісьмовасці. Тым не менш, некаторыя асобныя рысы ведыйскай мовы збліжаюць яе з пракрытамі.
Агулам, у ведыйскай мове могуць вылучацца пяць асноўных плястаў храналагічнага развіцця[7]:
Ужо ў перыяд стварэння позніх мантраў ведыйская мова, хутчэй ха ўсё, не функцыянавала як жывая мова, захоўваючыся ў рытуальнай і навуковай галінах, а ў паўсядзённым жыцці будучы выцесненай сярэднеіндыйскімі дыялектамі.
Каля 500 г. да н.э. пачынаецца працэс заняпаду ведыйскай мовы, які быў выкліканы культурна-палітычнымі і лінгвістычнымі зменамі. Кадыфікацыя звязаных з моваю рэлігійных рытуалаў дасягнула свайго піку, і па з’яўленні новых рэлігійных плыняў сталі выкарыстоўвацца народныя формы маўлення — пракрыты. Неўзабаве па ўварванні персаў у даліну Інда палітычны цэнтр індаарыйскіх царстваў перамясціўся на ўсход, на раўніну Ганга. Прыкладна ў гэту эпоху, у IV ст. да н.э. індыйскім мовазнаўцам Паніні і іншымі граматыстамі на аснове мовы ведыйскае прозы (перадусім Брахманаў) ажыццяўляецца нармалізацыя граматыкі санскрыту.
Асноўная змена ў фанетыцы ў параўнанні з праіндаіранскаю моваю — страта звонкага свісцячага /z/.
Для ведыйскай мовы былі ўласцівыя білябіяльны фрыкатыў [ɸ] і велярны фрыкатыў [x] — абодва зычныя з’яўляліся аляфонамі /h/ і паўставалі перад p, ph і k, kh адпаведна. Зубны ḍ меў інтэрвакальны аляфон — рэтрафлексны [l], які ў дэванагары пазначаўся асобным сімвалам (ळ) і транслітаруецца як ḷ або ḷh. Для прыбрання неадназначнасці між вакалізаваным l і яго рэтрафлексным аналагам у стандарце ISO 15919 вакалізаваны l указваецца як l̥ (варта адзначыць, што пры транслітарацыі некаторых сучасных індаарыйскіх моў вакалізаванае r таксама транслітаруецца з кольцам унізе з мэтай пазбягання блытаніны гэтага гуку з ṛ і ṛh).
У прасодыі ведыйскай мовы адзачаўся музычны націск. Невялікая колькасць словаў у позняй ведыйскай мове магла мець цыркумфлексны тон, які падаў на кароткі галосны, што дазваляе сцвярджаць некаторым лінгвістам пра нязначны танальны характар ведыйскай мовы (для параўнання, амаль усе славянскія мовы і большасць моў Еўропы да танальных моў не адносяцца). Тым не менш, у адноўленых тэкстах Рыгведы амаль усе склады з цыркумфлексным тонам (вядомы ў мове як незалежная сварыта) мусяць вяртацца да паслядоўнасці з двух, першы з якіх утрымлівае акутны тон (удата) і залежную сварыту. Такім чынам, раннія формы ведыйскай мовы разглядаюцца як мова з музычным націскам. Сярод захаваных тэкстаў пасляведыйскага перыяду націск не адзначаецца, але Паніні адзначаліся правілы пастаноўкі націску ў маўленні яго эпохі (пасляведыйскай, гл. вышэй).
У часы сярэдневедыйскай мовы існавалі трохморныя галосныя, якія амаль завяршылі працэс набыцця фаналагічнай якасці, але ён спыніўся.
На цяперашні час вылучаецца наступны пералік адрозненняў між ведыйскай мовай і санскрытам:
Адрозніваліся тры часы — скончаны, няскончаны і аорыст. У маўленні мантраў умоўны лад часта ўжываецца ў функцыі будучага часу, ускосныя лады маглі ўтварацца не толькі ў сістэме прэзенсу, але таксама ад асноваў аорысту і, радзей, перфекту (скончанага). Асновы перфекту маглі далучаць другасныя, імперфектныя (няскончаныя) канчаткі, утвараючы г.зв. плюсквамперфект.
Для сінтаксісу характэрнае шырокае прымяненне часціцаў, якія нярэдка мелі функцыі злучнікаў або мадальныя функцыі; адносна вольны парадак словаў, а таксама асаблівы статус прэвербаў (гл. вышэй). У лексыцы і фразеалогіі шырока прадстаўленыя архаізмы.