Гаўмата (або Ілжэбардыя; ? — 29 верасня 522 да н.э.) — персідскі цар у 522 да н.э.. Паводле афіцыйнае версіі, выкладзенай Дарыем I на Бехістунскай скале, Гаўмата, мідыйскі маг (жрэц), скарыстаўшыся адсутнасцю Камбіза II, які быў на чале свайго войска ў Егіпце, 11 сакавіка 522 да н.э. узняў паўстанне і 2 красавіка захапіў уладу ў свае рукі. Каб абгрунтаваць свае правы на пасад, Гаўмата выдаў сябе за Бардыю — малодшага брата Камбіза, забітага апошнім яшчэ да свайго паходу ў Егіпет.
Гаўмата ў кароткі тэрмін авалодаў большай часткай Дзяржавы Ахеменідаў. Ужо ў месяцы аяру (красавік — май) у Вавілоне сталі датаваць дакументы яго кіраваннем. Камбіз рушыў свае войскі супраць паўстанцаў, але загінуў пры вельмі загадкавых абставінах (канец красавіка 522 да н.э. Да 1 чэрвеня Гаўмата атрымаў усеагульнае прызнанне ў народаў Ахеменідскай дзяржавы.
Вось як выкладае гэта Бехістунскі надпіс, напісаны на скале на трох мовах (старажытнаперсідскай, акадскай і эламскай) па загаду і ад імя Дарыя I:«Кажа цар Дарый: нехта імем Камбіз, сын Кіра, з нашага роду, быў тут царом. Гэты Камбіз меў брата, па імі Бардыя, ад аднаго бацькі і аднае маці. Камбіз забіў гэтага Бардыю. Калі Камбіз забіў Бардыю, народу было невядома, што Бардыя забіты. Затым Камбіз пайшоў у Егіпет. Калі Камбіз пайшоў у Егіпет, народ абурыўся, хлусня распаўсюдзілася ў краіне, як у Персіі, так і ў Мідыі, роўна як і ў іншых краінах. Быў чалавек, маг, па імі Гаўмата, які паўстаў у Пішыявада, ля гары Аракадрыш; адтуль ён пачаў бунт. У месяцы віякне, 14 чысла (11 сакавіка 522 да н.э.) ён абурыўся. Народу ён ілгаў, кажучы: „Я — Бардыя, сын Кіра, брат Камбіза“. Тады ўвесь народ адпаў ад Камбіза да яго, і Персія, і Мідыя, і іншыя краіны. Ён захапіў уладу; гэта было 9 гармапада (2 красавіка). Тады Камбіз памёр, забіўшы сябе… Гэтая ўлада, якую чараўнік Гаўмата адрынуў у Камбіза, здаўна належыла нашаму роду. Затым Гаўмата адабраў у Камбіза і Персію, і Мідыю, і іншыя краіны; ён прысвоіў іх сабе і стаў царом. Не было ніводнага чалавека, ні перса, ні мідзяніна, ні з нашага роду, які бы адабраў уладу ў гэтага мага Гаўматы. Людзі вельмі баяліся яго: ён мог пакараць смерцю шматлікіх людзей, якія некалі ведалі Бардыю, каб яны не пазналі, што ён не Бардыя, сын Кіра. Ніхто не адважваўся штосьці сказаць аб Гаўмаце-магу, пакуль я не прыбыў. Тады я памаліўся Агурамаздзе аб дапамозе. Агурамазда паслаў мне дапамогу. У месяцы багаядышы, 10 чысла (29 верасня 522 да н.э.), я з нешматлікімі людзьмі, загубіў гэтага Гаўмату і яго знатнейших прыхільнікаў. Ёсць крэпаьсць Сыкаяўватыш, у вобласці, названай Нісая, у Мідыі, — там загубіў я яго і забраў у яго ўладу. Воляй Агурамазды я стаў царом; Агурамазда ўручыў мне царства. Уладу, аднятую ў нашага роду, я вярнуў і паставіў яе на належнае месца, як было раней. Храмы, разбураныя чараўніком, я аднавіў, народу выгады, статкі і жыллё — хаты, аднятыя Гаўматам, я вярнуў, Я вярнуў народу яго ранейшае становішча, як у Персіі, так і ў Мідыі, так і ў іншых краінах. Я вярнуў, што было аднята. Воляю Агурамазды я ўсё гэта здзейсніў. Я працаваў, каб вярнуць нашаму дому яго ранейшае становішча, як было здаўна, я імкнуўся (пракласці) па волі Агурамазды, як калі б Гаўмата не ўхіляў нашага дому».
З Бехістунскага надпісу відаць, што пераварот Гаўматы быў не чым іншым як мідыйскай рэакцыяй, накіраванай супраць улады персаў — Ахеменідаў. Справа ў тым, што Дарый I у сваім надпісе звычайна называе этнічную прыналежнасць сваіх супернікаў («вавілонец», «армянін», «эляміт» і г. д.). Таму натуральна выказаць здагадку, што калі цар кліча Гаўмату «магам» (магі былі адным з мідыйскіх плямёнаў, з ліку якіх пастаўляліся жрацы, якія зваліся таксама магамі), дык ён мае на ўвазе ў першую чаргу этнічную прыналежнасць паўстанца і ўжо ў другую чаргу — прыналежнасць Гаўматы да жрэцкага саслоўя. Аб гэтым сведчыць тэкст вавілонскай версіі Бехістунскага надпісу, дзе галоўны супернік Дарыя прама названы «мідыйцам, па імі Гаўмата, магам». Цікава, што ў гэтай версіі, у адрозненне ад персідскага і эламскага варыянтаў, у якіх гаворыцца, што Гаўмата зрабіў мяцежнай Персію, дададзена — «і Мідыю». Такім чынам, пераварот Гаўматы быў мідыйскай рэакцыяй супраць панавання персаў. Толькі прамідыйскай палітыкай варта растлумачыць жаданне Гаўматы атачыць сябе даверанымі людзьмі і сам факт перанясення рэзідэнцыі мага з Персіды ў Мідыю. Антычныя аўтары таксама не сумняваліся ў тым, што захоп улады Гаўматам азначаў пераход яе ў рукі мідыйцаў.
Прыблізна праз семдзесят гадоў пасля мецяжу Герадот запісаў вестку аб гэтым перавароце ў тым выглядзе, у якім яна хадзіла тады па Азіі, а можа быць, і паводле перадачы Запіра, праўнука Мегабіза, удзельніка падзеі — аднаго з сямі вяльможаў, паплечнікаў Дарыя I. Гэты Запір, перабегшы да грэкаў і пасяліўшыся ў Афінах, дзяліўся з Герадотам звесткамі з падданняў свайго роду, якія належылі да ліку найбольш шляхетных і блізкіх да двара, а таму мог паведаміць і шматлікія падрабязнасці, вядомыя пры двары. Суцэль магчыма, што імя брата самазванца і яго натхніцеля Πατιζεινης (Патызіт), паведамленае Герадотам, з’яўляецца ўскосным доказам таго, што гісторык атрымліваў звесткі ад Запіра, бо гэта не імя, а тытул першага міністра («патыкшаятыя», рэгент, адгэтуль турэцкае падзішах). Герадот прыняў тытул за ўласнае імя.
Герадот таксама як і Бехістунскі надпіс кліча самазванцам чараўніка, аднаго з двух братоў, пакінутых Камбізам для кіравання палацам і былых у ліку тых нешматлікіх, якія ведалі аб забойстве Бардыі. Самазванец таксама завецца Бардыем (у Герадота — Смердыс) і быў падобны да яго тварам; брат яго Патызіт быў галоўным вінаватым бунту; ён пасадзіў Смердыса на пасад і разаслаў паўсюль вяшчальнікаў, асабліва да войскаў, з загадам прысягаць самазванцу. Слых дайшоў да Камбіза, які рушыў з Егіпта назад у Персію, каб здушыць мяцеж, але па дарозе памёр. Смердыс жа цалкам авалодаў становішчам і замацаваўся на пасадзе. Каб утрымаць заваяваныя народы ад паўстанняў ён адмяніў на 3 гады падаткі і воінскія павіннасці. Унутраная палітыка Смердыса была накіравана на знішчэнне прывілеяў персідскае радавое шляхты і яе панавальнага становішча ў эканоміцы і грамадстве. Дзякуючы гэтаму Смердыс карыстаўся вялікай папулярнасцю і падтрымкай шырокіх народных масаў, як у самой Персіі, так і ў іншых падуладных персам краінах.
Аднак Смердыс ніколі не выходзіў з палацу і не паказваўся перад народам. Гэта выклікала сумневы ў аднаго шляхетнага перса Атана, дачка якога раней была жонкай Камбіза, а пасля смерці апошняга, як і іншыя гарэмные жанчыны, перайшла ва ўласнасць Смердыса. Ён папытаў дачку высвятліць, ці сапраўдны цар. Ён высвятліў, што ў мага Смердыса павінны быць адрэзаныя вушы як пакаранне за злачынства. Яго дачка, калі наступіла яе чарга праводзіць ноч з царом, таемна абмацала яго і выявіла, што ў цара няма вушэй. Персы такім чынам даведаліся, што Смердыс — не сын Кіра, а іншы чалавек, і арганізавалі змову. Смердыс і яго брат былі забіты змоўшчыкамі, прадстаўнікамі сямі найшляхотнейшых родаў персідскай арыстакратыі. Пасля перавароту адбылося масавае знішчэнне магаў. Кіраўнік змовы Дарый стаў царом.
Акрамя Бехістунскага надпісу і Герадота аб перавароце Гаўматы распавядаюць яшчэ ў розных варыяцыях Эсхіл, Ктэсій і Пампей Трог (у перадачы Юстына). За выключэннем Эсхіла, сучасніка самога Дарыя, усе антычныя аўтары ўслед за Бехістунскім надпісам клічуць Гаўмату магам. У Юстына гісторыя Лжэбардыі перадаецца паводле Герадота, але, акрамя таго, з нейкага добрае крыніцы паведамляецца імя самазванца ў форме Каматыс, блізкай да персідскага Гаўмата.
Некаторыя гісторыкі схільныя бачыць, што версія пра Гаўмату ілжывая і што да ўлады праўда прыйшоў Бардыя, якога Камбіз ніколі не забіваў. На карысць гэта тэорыі можа служыць тое, што Герадот не кажа ні словы аб сваяцтве Дарыя з Ахеменідскай дынастыяй — Дарый толькі намеснік Персіды і атрымаў пасад толькі дзякуючы хітрасці свайго канюшага, які прымусіў каня Дарыя заржаць перш канёў іншых удзельнікаў змовы. (Змоўшчыкі дамовіліся, што чый конь першым заржыць на світанку той і стане царом над іншымі). Да таго ж персідская народная традыцыя адмаўляла праўдзівасць сцвярджэнняў Дарыя, што да яго на троне сядзеў Ілжэбардыя. Масы персідскага народа, як, зрэшты, і народы іншых краін Ахеменідскай дзяржавы, былі перакананыя, што над імі валадарыў сын Кіра Бардыя, якога Дарый для сваіх мэтаў назваў магам Гаўматам. Гэта пацвярджае і ўсеагульнае паўстанне народаў усяе Ахеменідскай дзяржавы, з якім Дарый сутыкнуўся пры ўсшэсці на пасад. Ствараецца ўражанне, што Дарый быў узурпатарам, які для ўмацаваннья сябе на пасадзе прыдумаў і гісторыю звяржэння самазванца, і сваю генеалогію, якая ўзводзіць яго да продкаў Кіра II і Камбіза. Але з гэтым нельга пагадзіцца. Бехістунскі надпіс — першы важны афіцыйны персідскі тэкст — як бы знарок складзены на трох мовах для ўсеагульнага азнаямлення, на самай люднай дарозе царства, паміж дзвюма сталіцамі Вавілонам і Экбатанай, дзе ён быў змешчаны на вышыні, даступнай для чытання; акрамя таго, на папірусе ён быў разасланы па ўсёй дзяржаве на арамейскай мове; гэта адбылося праз які-небудзь дзясятак гадоў пасля распавяданае падзеі, калі яшчэ яго памяталі як сучаснікі, так і відавочнікі. Наўрадці ўзурпатар мог так бравіраваць свядомай хлуснёй. Акрамя таго ў свіце Дарыя былі такія заслужаныя паплечнікі Кіра, як Гобрый; яго галоўнай жонкай, якая мела на яго велізарны ўплыў, была дачка Кіра — Атоса, якая спачатку была за сваім братам Камбізам, потым дасталася Гаўмаце, а пасля звяржэння апошняга адышла Дарыю. Так што адмысловых падстаў сумнявацца ў прылналежнасці Дарыя да Ахеменідаў, роўна як і ў іншых паказаннях Бехістунскага надпісу няма.
Кіраванне Гаўматы працягвалася меней за 7 месяцаў.
Ахеменіды? | ||
Папярэднік: Камбіз II |
персідскі цар | Пераемнік: Дарый I |
фараон Егіпта | ||