У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ланская. Надзея Уладзіміраўна Ланская (у шлюбе Якаўлева) (23 студзеня 1839 — 8 мая 1914) — пісьменніца, публіцыстка.
Надзея Ланская нарадзілася ў сяле Ігнацьеўскім Малаяраславецкага павета Калужскай губерні. Прабыўшы некаторы час у прыватным пансіёне горада Калугі, у 1849—1855 гг. вучылася і выхоўвалася ў Маскве, у закрытым Екацярынінскім вучылішчы для «высакародных дзяўчын». Бацька Уладзімір Мікалаевіч Ланскі (1796—1857) — заможны адстаўны падпаручнік. Пасля смерці першай жонкі бацька пабраўся шлюбам другі раз у 1827 годзе. Пабралася шлюбам з урачом Львом Сямёнавічам Якаўлевым (1831—1885).
Пачала журналісцкую дзейнасць у пачатку 1870-х гг. як «мясцовы карэспандэнт» пецярбургскай газеты «Неделя» (бел. «Тыдзень»). На старонках газеты публікаваліся яе нарысы, дзе паведамлялася пра падзеі ў Мазыры, у якім яе муж — выхаванец Маскоўскага ўніверсітэта, лекар Леў Сямёнавіч Якаўлеў (1831—1885) служыў з 1868 г. Артыкулы ўтрымлівалі крытычныя выпады супраць дзеянняў мясцовай адміністрацыі. У 1871 г. Л. С. Якаўлеў у выніку катастрофы пазбавіўся нагі і быў вымушаны спыніць службу. Літаратурная праца была для пісьменніцы сур’ёзнай матэрыяльнай дапамогай. У канцы 1876 г. з мужам пераяжджае ў Кіеў, дзе для літаратурнай дзейнасці пісьменніцы, ужо сталай прафесійнай журналісткай з імем, адкрыліся вялікія магчымасці, у параўнанні з Мазыром: Кіеў быў цэнтрам губерні. У 1877 г. пасля пачатку руска-турэцкай вайны праз Кіеў адпраўляліся за Дунай і далей воінскія часткі рускай арміі, абозы і эшалоны з ваенным рыштункам, амуніцыяй і харчаваннем. Назад вярталіся параненыя, многія з якіх размяшчаліся ў самым Кіеве і яго ваколіцах. Тут жа разгортвалася бурная дзейнасць інтэндантаў, якія нажываліся на ваенных пастаўках, а таксама фінансавых махінацыях. Паведамленні Н. В. Якаўлевай-Ланской пра тое, што цяжкапараненыя ляжалі на бруднай саломе, а то і проста на падлозе ў бальніцах і шпіталях Кіева былі зусім непрыемныя для мясцовых чыноўнікаў. У 1878 г. сям’я вымушана з’ехаць з Кіева праз ціск уладаў. Жыла ў Арле, Мазыры, Кіеве, Старой Русе. У некралогу, які з’явіўся пасля смерці пісьменніцы, гаварылася: За раман з руска-турэцкай вайны «Лаўры і церні» нябожчыца была пазбаўленая пенсіі, пакінутай ёй пасля нябожчыка мужа". Раман «Лаўры і церні» не патрапіў нават у такія найбуйнейшыя дарэвалюцыйныя бібліятэкі Расіі, як Імператарская Публічная бібліятэка ў Пецярбургу і бібліятэка Румянцаўскага музея ў Маскве — гэтыя бібліятэкі атрымлівалі абавязковы экзэмпляр кніг, якія публікаваліся ў Расіі. Надзея Уладзіміраўна працягвала сваю літаратурную і журналісцкую дзейнасць да апошніх дзён свайго жыцця, пакінуўшы пасля сябе два раманы, некалькі зборнікаў аповесцяў, апавяданняў і нарысаў і сотні газетных публікацый. Вяла перапіску Д. В. Філосафавым, А. С. Суворыным і інш. Яе проза і публіцыстыка адрознівалася ярка выяўленым грамадзянскім тэмпераментам, які прымушаў яе пастаянна ўступаць у барацьбу са злоўжываннямі, несправядлівасцю і беззаконнем. Апошнія гады жыцця Н. В. Якаўлева-Ланская жыла ў сяле Міхайлаўскім, былым пушкінскім маёнтку, дзе быў заснаваны прытулак для састарэлых пісьменнікаў. Там і скончыла яна сваё жыццё 8 (21) траўня 1914 г., знайшоўшы заспакаенне недалёка ад магілы Пушкіна — яна была пахавана на могілках у Святых гарах, на так званай «Цімафеевай горцы».
Раман Надзеі Ланской «Обрусители» распавядае пра становішча адной з беларускіх воласцяў пасля паўстання 1863 г. і хвалі расійскай эміграцыі ў Беларусь[1].
Пасля паўстання 1863-64 гадоў, сотні ўдзельнікаў якога загінулі, а многія тысячы былі высланы альбо падаліся ў эміграцыю, пачаўся працэс прыбыцця на тэрыторыю Паўночна-Заходняга краю рускага адміністрацыйнага апарата і праваслаўнага духавенства.
Насельніцтва краю ў выніку паўстання і яго падаўлення не зменшылася, а наадварот, расло. Гэта значыць, калі да 1861 года за 13 гадоў яно павялічылася на 17 тысяч, то за наступныя 12 гадоў - на 675,5 тысячаў (дадзеныя БелСЭ).
Раман з грамадскага жыцця Паўночна-Заходняга краю выйшаў у свет у Пецярбургу ў 1880-я гады. Выйшаў цалкам афіцыйна ў той час, калі многія аўтары і за менш крамольныя артыкулы маглі заплаціць свабодай і жыццём.
Так ці інакш, а лёгкасць, з якой выйшаў гэты раман, можа быць патлумачана тым, што крытычныя заўвагі Н. Ланской - як бы з іншай плоскасці, у іншым жанры. Аўтарка не падобная на рэвалюцыянерку з ліку прыхільніц Герцэна або Бакуніна. Яна не ідэолаг. Яе творы як бы па-за палітыкай. У свой час яны маглі ўспрымацца як жаночыя досведы ў журналістыцы, лісты незадаволенай правінцыйнай дамы.
Пецярбургская газета “Неделя” ў № 4 ад 25 студзеня 1887 году так пісала аб рамане:
«Сюжет названного романа - деятельность русской администрации в западном крае… Мы не можем понять только одного: зачем это обличение написано в форме романа? Интереса собственно художественного оно, конечно, не имеет. Оно важно и интересно лишь настолько, насколько содержит, в себе действительную правду, так как это в сущности даже не картины нравов, а просто описание целого ряда «преступлений по должности». По-настоящему такое произведение следовало бы писать с документами в руках, а отвечать на него - назначением сенатской ревизии».
Нягледзячы на такую ацэнку, газета рэкламавала гэты твор, і неўзабаве раман выйшаў другім выданнем, а перад гэтым, у 1885 годзе, быў перакладзены і выдадзены па-ўкраінску. У прадмове да Львоўскага выдання гаворыцца:
«Кождый добрый обыватель Галичины повинен вважати за свой святый політичный обовязок - показати австро-угорским Русинам внутрешне житье родных им и исторично близких народен, а особливо показати им долю народу, що подбила Росая.
Для того то й подаемо отсе в перекладе образ, представляючш долю народа белоруского под панованем россiйскім, урядованье тамошних институцій громадских, мировых судіев и властей політичных, названых там загально обрусителев, т. е. людей, котори хотели бы змосковщити, а притом ободрати зо всего все не российски народы в Poccіи.
Образ се правдивый, а зовсем несходный з деклямаціями россійских славянофильских комитетов и их прихильников...»
Выходзіць, што не той жанр твора і паслужыў маскіроўкай, пад якой - хутчэй за ўсё, незалежна ад жадання апалітычнага аўтара - схавалася палітыка, якую адразу ж выкарыстаў дастаткова развіты ў той час ўкраінскі нацыяналізм. Беларускі тады толькі пачынаў афармляцца ў творах Ф. Багушэвіча.
Што да самай Н. Ланской, то, падобна, напісаўшы мноства карэспандэнцый і скаргаў, яна вычарпала магчымасці дакументальных жанраў і з верай у сілу мастацкага слова прынялася за раман. Каб паказаць усю паднаготную прыезджых адміністратараў, яна прыцягнула ўвагу да праблем русіфікацыі. Зрэшты, ненадоўга. Яшчэ ў мінулым стагоддзі «Обрусители» былі грунтоўна забытыя (у беларускай літаратуры яны вельмі рэдка згадваліся), як забытая была і сама пісьменніца.
У «Слоўніку псеўданімаў …» І.Ф. Мосанова, у другім яго томе (Масква, 1957). Там Н. Ланская - гэта псеўданім Надзеі Уладзіміраўны Якаўлевай, якая выдала ў канцы мінулага стагоддзя некалькі кніг публіцыстыкі і прозы, у тым ліку «Обрусители». У газеце «Неделя» яна рэгулярна публікавала лісты з Лоева, а таксама пецярбургскія эскізы. Яшчэ больш свабодна ўспамінаецца пра Н. В. Якаўлевай у слоўніках М.М. Галіцына, А. Арсеньева. С.І. Панамарова.
Сама тэма русіфікацыі пазней, у 1920-я гады, будзе грунтоўна раскрытая Аляксандрам Цвікевічам ў яго працы «Заходне-руская школа і яе прадстаўнікі*».*
Дзеянне твора адбываецца на тэрыторыі Беларусі[1]. Віцязь-возера — ў рэальнасці Князь-возера ў цяперашнім Жыткавіцкім раёне. У часы Ланской гэта Мазырскі павет Мінскай губерні. Дапаўняюць тапаграфію згадкі Турлава (Тураў), Мялешкавічаў — вёскі на шляху з Мазыра ў Жыткавічы, Юр’евічаў (Юравічы). Губернскі Мінск названы ў рамане Балоцінскам.
Н. Ланская даволі крытычна апісвае стан краю:
«Лясы, напрыклад, гэты скарб, які на захадзе берагуць як зрэнку вока. - знішчаюцца ў павеце самым варварскім чынам ».
«У горадзе было некалькі дамоў, якія складалі свой гурток, дзе захоўвалася ядро грамадскага меркавання. Першым лічыўся дом Лупінскіх …
Яны, зразумела, не выпісвалі ні кніг, ні часопісаў, замыкалі на ключ усялякую дрэнь, вычыталі з прыслугі за кожную пабітую талерку і зніклую сурвэтку, але гасцей прымалі з годнасцю ».
Так ад характарыстык краю аўтар пераходзіць да характарыстыках людзей. Партрэты жыхароў горада - кіраўніка горада, суддзі і іншых, іх норавы і ўклад жыцця - нібы спісаныя з вядомых тыпаў савецкіх часоў. Зрэшты, уся руская літаратура XIX стагоддзя нібы б спецыялізавалася на савецкіх тыпах, што, мабыць, і забяспечыла такая ўвага да яе менавіта ў савецкі час.
Аднак на першым месцы ў рамане ўсё ж такі сялянскія тыпы. «Праваслаўныя мелі царкву, пераробленую з касцёла …» Але ў асноўным сяляне - гэта сяляне-ўніяты. Яны ў Н. Ланской прымітыўныя, лубачныя, нецікавыя, але менавіта з імі звязана завязка рамана - гісторыя сялянскага бунту ў Сасноўцы.
Апісанне селяніна-першабытніка без якога б там ні было атаясамлення сябе з ім і пранікнення «у яго» дазваляе ўдакладніць жанр твора - гэта рускі каланіяльны раман. У адрозненне ад расійскага селяніна, гэты не называецца і не прызнаецца “нашым”, “сваім”, суб’ектыўна ніяк не выяўляецца ды і кажа на не вельмі зразумелай мове.
Мужык у Ланской - пры ўсёй яе знешняй сімпатыі да яго - бедны, голы, благі.
«А між тым гэтая беднасць, гэтая галота непрыхаваная складала тую сілу незлічоную, якая карміла, паіла і апранала незлічоная колькасць дармаедаў, застаючыся ў той жа час тупы, недасведчанага, пакорлівай, паўапранутых, галаднаватай. Гэтая сіла ўмела толькі даваць … Мужык меў адно неад’емнае права: ён меў права плаціць кожнаму, нават не пытаючыся, за што ён плаціць … »
Прычынай бунту ў рамане стала пакаранне селяніна Макара, які адмовіўся рамантаваць дарогу. Старшына Кулак збіў яго і пасадзіў у халодны склеп, дзе той і памёр. Вось з чаго, уласна, і выйшла ўся гісторыя.
У рамане Н. Ланской зусім няма ніякіх “культурных” пытанняў, а абрусіцельства - гэта дзейнасць менавіта эканамічная, сацыяльная, адміністрацыйная. У яе гэта экспарт адміністрацыйнага апарата, які ў экспартным варыянце - найгоршы, бо ставіць ніжэй закона і ўлады не проста чалавека, а чужога чалавека.