Менеск (Мянеск) - персанаж беларускай міфалогіі, легендарны заснавальнік горада Мінска. Паводле падання, ад яго імя таксама ўтварылася і назва горада.
Упершыню легенду апублікаваў П. Шпілеўскі ў 1854 г., пазней выйшаў іншы варыянт за аўтарствам А.Н. Сяргеева (1892).
Паводле П. Шпілеўскага, паміж Татарскім Канцом і Пярэспінскім мастком калісьці пасяліўся багатыр-знарах Менеск і пабудаваў там вадзяны млын на сямі колах. Ніхто самога Менеска не бачыў, аднак паўсюль ішла слава аб яго сіле. Камяні на плыне малоліся не з жыта, а з камню, а ноччу з млына даносіліся музыка, песні і танцы. А поўнач жа Менеск ездзіў на сваім млыне па вёсках і набіраў сабе дружыну. Дружына сялілася побач, і з яе ўтварылася паселішча, названае потым у гонар Менеска - Мінск.
А.Н. Сяргееў у сваім варыянтце дадае, што Менеск быццам бы прыйшоў з Польшчы і быў разбойнікам. Нібы стаміўшыся ад набегаў яго дружыны, навакольныя жыхары звярнуліся да іншага чараўніка, і той нібы прагнаў Менеска. Аднак пазней было ўсталявана, што А.Н. Сяргееў проста зрабіў красовер двух паданняў: легенды пра беларускага багатыра-знахара Менеска і польскага падання, дзе фігураваў зусім іншы персанаж, якога таксама звалі Менеск. А.Н. Сяргееў “злучыў” двух персанажаў у аднаго. Адсюль і матыў “польскага” паходжання Менеска ў яго варыянце. Звесткі аб тым, што Менеск нібы быў разбойнікам, Сяргееў дадаў свавольна.
На самой справе назва горада Мінска (Менска) пайшла ад рэчкі Менка. Археолагі даўно ўсталявалі, што спачатку Менск узнік не на сваім цяперашнім месцы, а на рацэ Менка, побач з сённешняй вёскай Гарадзішча. Толькі пасля таго, як яго захапілі і спустошылі ў 1067 і 1084 гг., ён быў адбудаваны ў новым месцы, ля ракі Свіслач, дзе і знаходзіцца цяпер.
Ёсць думка, што легенда вельмі старажытная. У міфалогіях розных народаў ёсць персанажы з імёнамі, блізкікі да імя Менеска: германскі Ман, індыйскі Ману; рымляне верылі ў манаў - багоў замагільнага свету. Магчыма таксама, што імя Менеска пайшло ад праіндаеўрапейскага *men- “мяць, расціраць”, адкуль пайшло і беларускае слова “мука” (а Менеск у паданні быў менавіта млынарам).
Нягледзячы на старажытныя матывы, само паданні можа быць даволі познім: першыя млыны з’яўляюцца ў Беларусі толькі ў 16 стагоддзі. Сюжэт, дзе ноччу ў млыне збіраюцца чэрці, быў папулярны ў познім Сярэднявеччы. Сярэднявечны фальклор, у тым ліку заходнееўрапейскі, ведае і матыў мукі з камення. Млынароў у Беларусі лічылі чараўнікамі: у народзе верылі, нібы яны знаюцца з чарцямі і вадзянікамі. Млынары сапраўды выконвалі шмат рытуалаў, якія насцярожвалі простых людзей. Акрамя таго яны ніколі не віталіся з тымі, каго сустракалі на вуліцы. Яшчэ казалі, нібы днём на млыне мелюць муку людзі, а ноччу - чэрці. У многіх народных казках герой (парабач ці бедная дзяўчына-сірата) прыходзіць ноччу на млын і сустракае там чарцей.
Перамалванне на млыне камянёў і ўзначальванне дружыны набліжаюць Мянеска да вобраза Пяруна. Гэтую ж магчымую тоеснасць з Пяруном адкрэслівае і Рыгор Барадулін у вершы “Мянеск”:
Млынар — асілак і вядзьмар,
Дыхне — шумяць прысады.
Ён ліўні і грымоты з хмар
Маланкай выкрасае[1].