wd wp Пошук:
    ⬜

    Паўночны дыялект украінскай мовы

    Карта ўкраінскіх дыялектаў і гаворак (2005):      Заходнопалескі гоман (1)      Сярэднепалескі гоман (2)      Усходнапалескі гоман (3)

    Паўночны дыялект (палескі дыялект) — адна з трох гаворак украінскай дыялектнай мовы, распаўсюджаная ў паўночнай частцы Украіны.

    Пашырэнне

    На поўначы мяжуе з пераходнымі ўкраінска-беларускімі гаворкамі Берасцейшчыны і Пінска, іх аддзяляе ад паўднёва-заходняга дыялекту беларускай мовы ўмоўная лінія, якая праходзіць ад левабярэжжа р. Нараў да левабярэжжа р. Гарыні. Паўднёвая мяжа паўночнага дыялекту цягнецца ад Гарыні на паўднёвы ўсход прыкладна ўздоўж мяжы Украіны. На ўкраінскім левабярэжжы Дняпра яна мала выразная: праходзіць па поўначы Чарнігаўскай вобласці з Дзясны — прыкладна ўздоўж мяжы паміж Украінай і Расіяй. Заходняя мяжа паўночнага дыялекту распасціраецца прыкладна на 50 км ад Заходняга Буга, дзе распаўсюджаны надбужска-палескія (падляскія гаворкі. Паўднёвая мяжа вызначаецца ізаглоснымі пучкамі, якія распасціраюцца за ўмоўнай лініяй: раён Уладавы (Польшча) — Уладзімір — на поўнач ад Луцка — Роўна — на поўнач ад Наваграда-Валынскага — Жытомір — Кіеў — вусце Дзясны — р. Асцёр — р. Сойм. Паўночныя гаворкі распаўсюджаны ў Курскай, Белгарадскай і Варонежскай абласцях Расіі.

    Падзел

    Паўночны дыялект дзеліцца на тры гаворкі: усходнапалескія (левабярэжнапалескія), сярэднепалескія (правабярэжнапалескія) і заходнепалескія (валынска-палескія) гаворкі. Адрозніваючыся паміж сабой, яны маюць некаторыя агульныя асаблівасці, якія проціпастаўляюць паўночны дыялект паўднёва-заходнім і паўднёва-ўсходнім і якія вызначаюць яго пераходны характар ад украінскай мовы да беларускай. Гэта розная рэфлексацыя старажытных ę, ě (ѣ), о і є у націскной і ненаціскной пазіцыі, што праяўляецца ў чаргаванні а/е: пйат’ — пети́, ход’áч’і — хóдеч’і, йáма — йемк’í; у чаргаванні і/и, якія адбываюцца з ѣ, на валынскім Палессі: д’ід — дидóк, ê, іе — є у сярэднепалескіх і ўсходнепалескіх гаворках: л’êс — л’есóк; у якасна розных рэфлексіі старажытных о і е, якія развіліся ў чаргаванне дыфтонгаў і манафтонгаў закрытай артыкуляцыі ўдарнага закрытага складу з о і є адкрытага ненаціскнога складу: туôк, твêк, твиêк, твик, тêк, тик, тиік, тіик — тóку; п(й)іêч, п(й)êч, п(й)іч — пéч’і. Захаванне ў сучасных паўночных гаворках слядоў старажытных доўгіх о, е, а таксама тых, якія выйшлі ў выніку заменнага падаўжэнне о, є, пад націскам і адсутнасць якіх-небудзь слядоў доўгіх ў слогах выяўляецца ў паслядоўнай нейтралізацыі не пад націскам апазіцыі **ě, є — е: сенá, сем’і; а (е), є — е: петáк, перó, ě (**з **ō), о (**з ō): ройê, роти́. Якасна адрозніваецца валынскі (паўдневы) і палескі (паўночны) адзначаны вакалізм: в’іл (вуôл, вуêл, вуил, вил, вôл, вêл, вол, вул); с’ім (с’êм, с’іêм); мен’і (м’ін’ê); б’íлий (бêли, бйêли, бйіêли). Гэта проціпастаўленне палескага і паўдневага ўкраінскага моўнага масіва найбольш выразна праяўляецца на палескім левабярэжжы і правабярэжжы, а ў заходнепалескай гаворцы назіраецца суседства паўдневых і паўночных рыс: в’із і вуз, вуôз.

    Асаблівасці

    На марфалагічным узроўні вызначальнай рысай застаюцца ўсечаныя прыкметнікавыя формы назоўнага склону адзіночнага ліку мужчынскага роду: пр’іч’íнни ‘гарний’, так’і, чет’вôрти, пострóйани пры неспагнаных формах у жаночым і сярэднім родзе: дóбрайа, такéйе, а таксама ў назоўным склоне множнага ліку: пр’іч’íннийе, так’íйе, пострóйанийе. Там-сям засталіся старажытныя формы назоўнікаў мужчынскага роду II скланення ў давальным склоне множнага ліку: дай б’ікôм с’êна; у мясцовым склоне множнага ліку: у корчôх совйак’í ростýт. На лексіка-семантычным узроўні кожны гоман вылучаецца сваімі спецыфічнымі рысамі. Напрыклад, значэнне ‘багна, дрыгва’ на валынскім Палессі перадаюць словамі морóчн’а, стýбла, чáква, тлан’, у сярэднепалескай гаворцы з’д’в’іж, ств’íга, драгá, на левабярэжжы адпаведнасці тóпкайе балóта.

    Літаратура

    Тэмы гэтай старонкі (2):
    Украінская мова
    Палессе