Мутацыя
Мутацыя (лац.: mutatio — змена) — устойлівая (гэта значыць такая, якая можа быць успадкавана нашчадкамі дадзенай клеткі або арганізма) змена генатыпу, тое, што адбываецца пад уплывам знешняга або ўнутранага асяроддзя. Працэс ўзнікнення мутацый атрымаў назву мутагенеза. Мутацыі ўласцівы ўсім формам жыцця.
Большасць мутацый шкодныя — мутантны ген можа выклікаць спадчыннае захворванне, выродлівасць або гібель арганізма, што развіваецца. Генныя мутацыі, якія паляпшаюць уласцівасці, узнікаюць рэдка. Яны даюць матэрыял для натуральнага і штучнага адбору і з’яўляюцца неабходнай умовай эвалюцыі ў прыродзе і селекцыі карысных форм раслін, жывёл і мікраарганізмаў.
Класіфікацыя мутацый
Бываюць мутацыі
- прамыя (іх праяўленне прыводзіць да адхілення прыкмет дзікага тыпу),
- зваротныя (поўнасцю або часткова аднаўляецца дзікі тып).
Таксама вылучаюць мутацыі
- генератыўныя, якія адбываюцца ў палавых клетках і перадаюцца наступным пакаленням;
- саматычныя, якія адбываюцца ў іншых клетках арганізма і перадаюцца ў спадчыну пры [вегетатыўнае размнажэнне|вегетатыўным размнажэнні]];
- ядзерныя, якія закранаюць храмасомы ядра;
- цытаплазматычныя, якія закранаюць генетычны матэрыял у арганоідах клеткі — мітахондрыях, пластыдах і інш.
У залежнасці ад характару змен у генетычным матэрыяле адрозніваюць мутацыі
- кропкавыя — гэта ўстаўкі ці выпадзенні і змены пары нуклеатыдаў ДНК (або нуклеатыда РНК). Яны зменьваюць функцыю некаторых генаў.
- інсерцыі — гэта ўстаўкі малекул ДНК у ген, якія прыводзяць да яго інактывацыі або да моцнага палярнага эфекту.
- храмасомныя перабудовы (аберацыі) узнікаюць у выніку рэкамбінацыі негамалагічных участкаў генетычнага матэрыялу.
- мутацыі са зменай колькасці храмасом у клетках арганізма бываюць кратныя (поліплаідыя, гаплаідыя) і не кратныя гаплоіднаму набору (анеўплаідыя).
Часта мутацыі таксама падзяляюць на генныя (усе кропкавыя мутацыі), храмасомныя і геномныя (змена колькасці храмасом).
У залежнасці ад фенатыпічных праяўленняў адрозніваюць марфалагічныя, біяхімічныя, лятальныя, дамінантныя, рэцэсіўныя і іншыя мутацыі.
Індуцыраваныя мутацыі ўзнікаюць ад выкліканага ўздзеяннем мутагенаў парушэння нармальных працэсаў рэдуплікацыі, рэкамбінацыі, рэпарацыі або разыходжання носьбітаў генетычнай інфармацыі.
Спантанныя мутацыі ўзнікаюць як памылкі пры ўзнаўленні генетычнага матэрыялу (рэдуплікацыя не адбываецца з абсалютнай дакладнасцю, а працэсы рэпарацыі не бываюць абсалютна эфектыўнымі). Іх частата генетычна абумоўлена ў кожнага віду і падтрымліваецца на аптымальным узроўні.
Гл. таксама
Літаратура
- Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 11: Мугір — Паліклініка. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11), ISBN 985-11-0035-8.
Катэгорыя·Вікіпедыя·Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без назвы артыкула
Катэгорыя·Малекулярна-генетычныя працэсы
Катэгорыя·Вікіпедыя·Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без аўтара
Катэгорыя·Мутацыі
Катэгорыя·Вікіпедыя·Спасылкі на Беларускую энцыклапедыю без нумароў старонак
Катэгорыя·Радыебіялогія
Катэгорыя·Зменлівасць