Фанетычная сістэма беларускай мовы, «беларуская фанетыка»: гукавы лад беларускай літаратурнай мовы.
Улучае 6 галосных і 39 зычных гукаў. Часам да іх далічваюцца 9 падоўжаных адмен зычных гукаў, якія могуць выконваць фаналагічную функцыю. Некаторыя аўтары залічваюць у асноўны гукавы склад толькі 32 зычныя гукі, а 7 зычных азначаюць як рэдкія.
Галосныя: [а], [о], [у], [ы], [е][1], [і].
Зычныя: [б], [б’], [в], [в’], [г][2], [г’][2], [г´][3], [г´’][3], [з], [з’], [д], [дз], [дз’], [ж], [дж], [й], [к], [к’], [л], [л’], [м], [м’], [н], [н’], [п], [п’], [р], [с], [с’], [т], [ў], [ф], [ф’], [х], [х’], [ц], [ц’], [ч], [ш].
Падоўжаныя адмены зычных: [ж̅] [з̅’̅] [д̅з̅’̅] [л̅’̅] [н̅’̅] [с̅’̅] [ц̅’̅] [ч̅] [ш̅]
У цэлым, галосныя гукі беларускай мовы падобныя да аналагічных гукаў іншых усходнеславянскіх моваў. Але, напрыклад, адсутнічаюць аналагі рускіх [ъ] і [ь]. У складзе зычных гукаў:
Гл.далей: Табліца артыкуляцыі беларускіх галосных, Табліца артыкуляцыі беларускіх зычных.
Агульныя рысы артыкуляцыйнай базы беларускай мовы — агульная ненапружанасць пры гукаўтварэнні, моцнае памякчэнне (палаталізацыя) адных зычных і цвёрдасць (велярызацыя) іншых.
З агульнай ненапружанасці вынікаюць: замена губна-губнога [в] у пэўных месцах на губна-губны [ў] і цвёрдае вымаўленне губных у канцы словаў і перад зычнымі (сем, дроб, сям’я [с’амйа]). Ненапружанасць кончыка языка пры памякчэнні зубных [д], [т] ператварае іх у мяккія змычна-шчылінныя [дз’] і [ц’], адпаведна.
Пераважная колькасць гукаў утвараюцца ў цэнтры ротавай поласці пры высокім агульным пад’ёме языка, самая актыўная частка яго — сярэдняя. У задняй частцы ротавай поласці ўтвараецца нязначная колькасць гукаў.[4]
Ад многіх моваў беларуская адрозніваецца вялікай колькасцю мяккіх зычных. Пры ўтварэнні большасці мяккіх зычных кончык языка падымаецца да паднябення, што стварае ўражанне іх асаблівай мяккасці (палатальныя [з’] і інш.)
Характэрная і досыць яркая рыса — схільнасць да моцнага памякчэння зычных (“мяккасць”) і велярызацыя ўсіх цвёрдых зычных.
«Спеўнасць» мовы праяўляецца ў адсутнасці рэдукцыі галосных[5].
Частка беларускіх зычных можа быць цвёрдымі і мяккімі, утвараючы пары.
Заўсёды цвёрдыя, без мяккіх адпаведнікаў: [ж], [ш], [дз][6], [дж], [ч], [ц][7], [р].
Заўсёды мяккія: [й].
Калі гэтыя гукі утвараюцца, паветра праходзіць праз поласць рота і поласць носа: [м], [н], [в], [л], [р], [м’], [н’], [в’], [л’], [ў] , [й].
Паводле акустычнага ўражання вылучаюцца свісцячыя зычныя: [с], [з], [ц], [дз], [с’], [з’], [ц’], [дз’], і шыпячыя зычныя: [ш], [ж], [ч], [дж].
У беларускай мове зычныя могуць адрознівацца даўжынёй гучання, якая паказвае на стык марфем: [ад̅ац’] аддаць, [ат̅ул’] адтуль.
Таксама даўжыня гучання зычных можа служыць дзеля адрознення словаў, набываючы, т.ч., фаналагічнае значэнне: насенне—на сене, мяккі ж— мякіш. Да такіх належаць: [з’], [с’], [дз’], [ц’], [ж], [ч], [л’], [н’].
Вымаўленне [о], [а], [э] як [а] (графічна — “а”, “я”) у ненаціскных складах.
Пераход гукаў [д] і [т] у, адпаведна, гукі [дз’] і [ц’] пры змякчэнні.
Наяўнасць прыстаўных і ўстаўных галосных перад збегам зычных і зычных перад націскнымі галоснымі. Таксама, наяўнасць устаўнога гуку [й] у некаторых[8] іншамоўных словах.
Пераход гуку [у] ў гук [ў] пасля галосных[9].
З’яўленне, у выніку фанетычных працэсаў, чаргавання складоў “ро”, “ло”, “ле” са складамі, адпаведна, “ры” “лы” “лі”.
У параўнанні, напр., з рускай мовай, цалкам падобныя губныя і зубныя, але значна адрозніваюцца паднябенныя, іншае месца артыкуляцыі [с’] [з’].
Наогул, пярэдне-сярэдне-паднябенныя гукі [с’] [з’] [ц’] [дз’] гэта найбольш характэрныя гукі беларускай мовы.
У параўнанні, напр., з рускай мовай, іншы характар памякчэння некаторых гукаў.
Пры памякчэнні наступных гукаў мяняюцца і спосаб, і месца ўтварэння: [д]—[дз’], [т]—[ц’].
Пры памякчэнні наступных гукаў мяняецца месца ўтварэння: [с], [з], [г], [к], [х].
Таксама, у асобную групу зацвярдзелых вылучаюцца: [ш], [ж], [ч], [дж], [р], [ц][10].
Артыкуляцыйна-фізіялагічная класіфікацыя зычных:
| Месца ўтварэння | Губна-губныя | Губна-зубныя | Зубныя | Пярэднеязычныя дарсальныя | Пярэднеязычныя апікальныя | Сярэднеязычныя | Заднеязычныя |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Насавыя | m /м/ mʲ /м’/ | n̪ /н/ | nʲ /н’/ | ||||
| Змычныя | p /п/ pʲ /п’/ b /б/ bʲ /б’/ | t̪ /т/ d̪ /д/ | k /к/ kʲ /к’/ ɡ /г/† ɡʲ /г’/† | ||||
| Змычна-шчылінныя (афрыкаты) | t͡s̞ /т͡с (ц)/ d͡z̞ /д͡з (ѕ)/ | t͡s̞ʲ /т͡с’ (ц’)/ d͡z̞ʲ /д͡з’ (ѕ’)/ | t͡ʂ /т͡ш (ч)/ d͡ʐ /д͡ж (џ)/ | ||||
| Шчылінныя (фрыкатыўныя) | f /ф/ fʲ /ф’/ v /в/ vʲ /в’/ | s̞ /с/ z̞ /з/ | s̞ʲ /с’/ z̞ʲ /з’/ | ʂ /ш/ ʐ /ж/ | x /х/ xʲ /х’/ ɣ /ғ/ ɣʲ /ғ’/ | ||
| Дрыжачы | r /р/ | ||||||
| Ротавыя | l̪ /л/ | l̪ʲ /л’/ | j /й/ | w /ў/ |
Артыкуляцыйна-фізіялагічная класіфікацыя галосных:
| Арфаграфія | МФА | Апісанне | Прыклады |
|---|---|---|---|
| i | [i] | верхні, неагублены, пярэдняга рада | лiст |
| э | [ɛ] | сярэдне-ніжні, неагублены, пярэдняга рада | гэты |
| ы | [ɨ] | верхні, неагублены, сярэдняга рада | мыш |
| a | [a] | ніжні, неагублены, пярэдняга рада | кат |
| у | [u] | верхні, агублены, задняга рада | шум |
| о | [ɔ] | сярэдне-ніжні, агублены, задняга рада | кот |
У залежнасці ад пазіцыі, у беларускай мове галосныя могуць мяняць свой характар без змянення асноўных акустычных якасцяў, напр., пасля мяккіх зычных галосныя бываюць больш пярэднімі чым пасля цвёрдых.