Арташэсіды таксама Арташэсяны (арм.: Արտաշեսյաններ) — царская дынастыя ў Вялікай Арменіі, якая заснаваная Арташэсам I і кіравала з 190 года да н.э. па 12/14 год н.э.. Малодшая галіна дынастыі, заснаваная ўнукам Арташэса I, Аршакам, правіла суседняй Іберыяй з 90 па 30 гады да н.э.
Сталіцы — Ервандашат, Арташат (з 176 да н.э.), Тыгранакерт (77—69 да н. э).
Насілі тытулы «цар» (тагавор) і «цар цароў» (пачынаючы з Тыграна II).
Заснавальнік дынастыі Арташэс I быў сатрапам селеўкідскага цара Антыёха III Вялікага. Пасля паразы Антыёха III рымлянам у бітве пры Магнезіі ў 190 годзе да н.э. Арташэс I, са згоды Рыма, абвясціў сябе царом Вялікай Арменіі[1].
Бацькам Арташэса быў Зарыядр, магчыма, нашчадак сафенскіх цароў[2].
Дынастыя Арташэсідаў нярэдка ідэнтыфікуецца як адгалінаванне папярэдняй царскай дынастыі Арменіі — Ервандыдаў[3][4][5], аднак, згодна некаторым даследчыкаў, сувязь Арташэса I з ранейшай дынастыяй не ясная ці не да канца даказана[6][7].
Вядома што сам Арташэс I прэтэндаваў на сваяцтва з гэтай дынастыяй[2][6][8]. У сваіх надпісах на арамейскай мове Арташэс заве сябе MLK RWNDKN (ці ‘RWND[KN]) то бок «Ервандыдскі цар». Хоць Арташэс і зрынуў цара Ерванда IV, ён абгрунтоўваў легітымнасць сваёй улады меркаванай прыналежнасцю да зрынутай дынастыі. Падобная яго пазіцыя дапасуецца адразу з абодвума, армянскімі і іранскімі, уяўленнямі пра тое, што вызначаны статус можа быць толькі ўспадкаваны па крыві, але ніяк не набыты[9]. Паводле думкі Ніны Гарсаян, гэтыя надпісы з’яўляюцца найболей яркімі сведчаннямі для аб’яднання Арташэсідаў з іх папярэднікамі Ервандыдамі, а таксама дакументальным пацверджаннем таго, што сам Арташэс заяўляў пра сваю прыналежнасць да апошніх[10]. Паводле думкі Кірыла Туманава прыпісванне сябе ў сваіх надпісах да Ервандыдаў несумнеўна выходзіла з жадання Арташэса I узаконіць сваё становішча на троне, тым не менш яно можа быць апраўдана магчымым паходжаннем ад жаночай лініі зрынутай дынастыі[11]. Як адзначае Кірыл Туманаў, Арташэс I быў мяркуючы па ўсім мясцовым дваранінам, грэчаская форма напісання яго імя (Artaxias) адбываецца ад спрадвечна армянскай формы гэтага імя — Artases, тым часам як іранская форма Artaxšaθra перадаецца на грэчаскай як Artaxerxes (Артаксеркс). Апроч таго адным з пашыраных дынастычных імёнаў у Арташэсідаў было Тыгран, гэта імя выкарыстоўвалася таксама ў старажытнейшай протаармянскай царскай дынастыі VI стагоддзі да н.э., згадванай у Ксенафонта і ў армянскай гістарычнай традыцыі. На думку Туманава, незалежна ад таго, ці паходзілі Арташэсіды ад протаармянскай дынастыі «Тыгранідаў» ці няма, але некаторыя генеалагічныя сувязі, рэальныя ці ўдаваныя, паміж імі безумоўна былі. Гісторык армянзнавец Мікалай Адонц лічыць несумнеўным паходжанне Арташэсідаў ад «Тыгранідаў»[12].
Паводле думкі Дж. Расела па рэлігійных перакананнях Арташэсіды з’яўляліся паслядоўнікамі зораастрызму[13].
Artaxias, also spelled Artashes (flourished 2nd century bc), one of the founders of the ancient kingdom of Armenia (reigned 190–159 bc).
After the defeat of the Seleucid king Antiochus III the Great by the Romans in the Battle of Magnesia (190), Artaxias and Zariadres, who were Antiochus’ satraps (governors) in Armenia, revolted and established themselves with Roman consent as kings of Greater Armenia and its district of Sophene to the southwest, respectively.
2. 1 2 История Востока. Том I «Восток в древности», раздел «АРМЕНИЯ, АТРОПАТЕНА, ИВЕРИЯ И АЛБАНИЯ во II-I вв. до х.э.»
3. ↑ Walter Eder, Johannes Renger, Wouter F M Henkelman, Robert Chenault. Brill’s New Pauly: Chronologies of the Ancient World : Names, Dates and Dynasties. — Brill, 2007 — p.95 — ISBN 978-90-04-15320-2
Арыгінальны тэкст (англ.)
Therefore, suggestions of a dynasty of Artaxiads (or even “Tigranids”), which would not have had a connection with the Orontids, should be abandoned. The Artaxiads rather appear to be one of three securely attested Orontid lines. 4. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 48. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5. Арыгінальны тэкст (англ.)
Thus, the evidence of the Sevan and Zangezur inscriptions, as well as that of classical and Armenian sources, support an Eruandid connection for both Artashes and Zareh and consequently the absence of a clear dynastic break in Armenia at the beginning of the second century B.C. We cannot yet trace the interrelations of the various subdivisions of the Eruandids, and both Artashes and Zareh probably belonged to collateral lines since neither saw fit to establish himself in the Eruandid capital, but branches of the earlier house apparently survived in Sophene and in neighboring Kommagene, as well as in Greater Armenia. 5. ↑ Encyclopaedia Iranica. Tigran II.: Арыгінальны тэкст (англ.)
Tigran (Tigranes) II was the most distinguished member of the so-called Artašēsid/Artaxiad dynasty, which has now been identified as a branch of the earlier Eruandid dynasty of Iranian origin attested as ruling in Armenia from at least the 5th century B.C.E. 6. 1 2 Рыжов К. В. Все монархи мира: Древний Восток: Справочник. — М.: Вече, 2006. — 576 с. Архівавана 19 мая 2012. 7. ↑ A.E. Redgate, The Armenians Архівавана 7 лістапада 2013. Oxford: Blackwell Publishers, 1999 8. ↑ Тер-Нерсесян С. М. Армения. Быт, религия, культура. — М.: Центрполиграф, 2008. — С. 23-24. — 188 с. 9. ↑ Энциклопедия Ираника. Статья: Artaxias I: Арыгінальны тэкст (англ.)
Artaxias calls himself MLK RWNDKN (or ʾRWND[KN]) “Orontid king”; the ending -akān, attested in classical sources for Old Persian, is widely employed in the Parthian ostraca from Nisa and in later Armenian texts. Although Artaxias had overthrown Orontes, he based his claim to legitimacy on his presumed Orontid lineage; this attitude accords at once with both Iranian and Armenian conceptions: certain status was inherited by blood, but could not be acquired. 10. ↑ Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times. — Palgrave Macmillan, 1997. — Vol. I. The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. — P. 48. — 386 p. — ISBN 0-312-10169-4, ISBN 978-0-312-10169-5. Арыгінальны тэкст (англ.)
Finally, the most telling evidence for the association of the Artashesids with their Eruandid predecessors was provided by inscriptions on boundary stones discovered near Lake Sevan and particularly the one more recently come to light near Tatew in the northeastern Armenian distric of Zangezur. These inscription written in the official Aramaic script of the Persian chancellery speak of “Artashes, the son of Zareh” and “Artashes, Eruandid King, the good [king] son of Zareh. ..”. (Perikhanian [1967], p.18). As such, they provide documentary evidence that Artashes/Artaxias himself had officially claimed to be an Eruandid and give greater credibility to a questionable later Armeno-Georgian tradition that Artashes was the brother of King Eruand. 11. ↑ Cyril Toumanoff «Studies in Christian Caucasian History», стр. 291 (Georgetown, 1963): Арыгінальны тэкст (англ.)
Still another stele with an Aramaic inscription of Artaxias I has been discovered there in 1957. Here, too, the King is called ‘son of Zareh’ and, moreover, applies to himself the dynastic patronymic of Orontid (RWNDKN). This attribution, due doubtless to the King’s desire to legitimize his position, may, however, have been warranted by a female descent from the dispossessed dynasty. 12. ↑ Cyril Toumanoff «Studies in Christian Caucasian History», стр. 285 (Georgetown, 1963): Арыгінальны тэкст (англ.)
Artaxias, who overthrew the Orontids, was, to all appearances, a local dynast. The Greek form of his name renders, it has already been noted, Artašēs which is the purely Armenian form of the name, of which the Iranian form, Artaxšaθra, is usually Graecized as Artaxerxes.
…
The dynasty he founded, moreover, showed a marked preference for the name of Tigranes, four out of the eight Artaxiad kings bearing it. This was the name, it will be recalled, used by the proto-Armenian kings remembered by both Xenophon and the Armenian historical tradition. Whether Artaxias was descended from the proto-Armenian Tigranids, as Professor Adontz held to be indubitable, or not, some genealogical connexion between them, real or pretended, seems definitely indicated. Now, the establishment of satrapal control in Armenia, of which the Orontids were the beneficiaries, must have reduced the rights of what local dynasts there were. Thus the struggle of Artaxias and Orontes IV assumes the double character of a national revolt against an Iranian dynasty combined with the dynastic hostility of the Tigranids, or their relatives, for the satrapal Orontids.
13. ↑ James R.Russell. Zoroastrianism in Armenia. — Harvard University, 1987. — P. 85.