wd wp Пошук: ⬜

Ятрышнік абпалены

Ятрышнік абпалены[3] (Neotinea ustulata) — від шматгадовых раслін сямейства архідных.

Назва

Лацінская назва паходзіць ад Orchis — яечка і ustulata — згарэлы, абпалены. Падобна і ў беларускай мове. Эпітэт паходзіць ад выгляду коласу да распускання кветак, ён цёмны, нібыта абпалены.

Батанічнае апісанне

Шматгадовая травяністая расліна з двума маленькімі клубянямі, падобнымі на мужчынскія яечкі, што дало лацінскую назву роду, і прамастойным, аблісцелым (акрамя верхняй часткі) сцяблом вышынёй 30-40 см, часам да 50 см.

Суквецце падоўжанае — густы шматкветны колас; шматлікія кветкі маленькія, да 0,5 см, з чарнавата-пурпуровым шлемам і светла-ружовай губой даўжынёй ад 5 да 8 мм з малінавымі плямкамі, пялёсткі каля 0,3 см. Да распускання кветак колас цёмны, быццам абпалены. Плод — сухая каробачка.[4]

Лісце ланцэтападобнае блакітна-зялёнае, незаплямленае. Лісты дасягаюць 3-10 см у даўжыню, ад 0,5 да 2 см у шырыню.

Насенне гэтай архідэі не ўтрымлівае другаснага эндасперму. Прарошчванне магчыма толькі пры ўтварэнні сімбіозу з мікорызаўтвараючымі грыбамі.

Ятрышнік абпалены — дыплоід з храмасомнай формулай 2n = 42.

Арэал

Распасціраецца ад паўночнай Іспаніі праз Цэнтральную Еўропу, Альпы, паўднёвую Скандынавію, Усходнюю Еўропу да Цэнтральнай Сібіры і Каўказа. У Міжземнаморскім рэгіёне, уключаючы Паўночную Афрыку, сустракаецца рэдка.

На Беларусі сустракаецца адзінкава на паўночна-заходняй мяжы арэалу.

Экалогія

Расце ў Цэнтральнай Еўропе на стэпавай і паўпустыннай пашы, заліўных лугах, сухіх і горных лугах да 2000 м над узроўнем мора. Часам сустракаецца ў рэдкіх хваёвых ці ліставых лясах, а таксама ў больш сухіх раёнах на вільготных лугах.

На Беларусі расце ў маладых хвойніках верасовага тыпу[5].

Від лічыцца сонцалюбівым.

Выяўляецца не кожны год, перыядычнасць паяўлення не ўстаноўлена. Цвіце ў ліпені-жніўні, пладаносіць у жніўні-верасні[5].

Цвіценне

З-за значнай экалагічнай і геаграфічнай дысперсіі цвіце ў Цэнтральнай Еўропе ў цэлым з красавіка па жнівень. Квітнее расліна на працягу прыкладна трох тыдняў. На ўчастках у зоне ўмеранага клімату, росквіт Orchis ustulata ustulata можа пачацца ў апошняй трэці красавіка, у Альпах, аднак яны часта квітнець да чэрвеня.

Апыляльнікамі разнавіднасці Orchis ustulata var. ustulata з’яўляюцца Echinomyia magnicornis[6][7], для разнавіднасці Orchis ustulata var. aestivalis — Leptura levida і некаторыя віды чмялёў (Bombus). Працэнт завязі адносна высокі.

Наменклатура

Ятрышнік абпалены мае дзве разнавіднасці, якія ў асноўным адрозніваюцца тэрмінамі цвіцення, але маюць і некаторыя марфалагічныя асаблівасці:

• Orchis ustulata var. ustulata — цвіце ў асноўным у маі-чэрвені, часам у красавіку.
• Orchis ustulata var. aestivalis Kümpel (Syn.: Neotinea ustulata var. aestivalis (Kümpel) Tali, M.F.Fay & R.M.Bateman) — цвіце ў ліпені або жніўні. Навуковая назва разнавіднасці паходзіць ад лац.: aestivalis — лета.

Пасля перагляду наменклатуры раслін на выснове генетычнага аналізу, ятрышнік абпалены быў уключаны разам з некаторымі відамі ў раней манатыпны род Neotinea як Neotinea ustulata (L.) R.M. Bateman, Pridgeon & M.W. Chase[8]. Гэта назва ўжо выкарыстоўваецца сёння, але яшчэ вызывае спрэчкі сярод экспертаў.

Сінаніміка віда ўключае такія назвы як:

• Orchis amoena Crantz
• Orchis columnae F.W.Schmidt
• Orchis parviflora Willd.
• Orchis hyemalis Raf.
• Orchis imbricata Vest
• Orchis ustulata var. leopoliensis Zapal.
• Orchis ustulata f. leopoliensis (Zapal.) Pauca

Прымяненне

Дэкаратыўная і лекавая расліна.[9]

Ахова

Занесены ў спіс ахоўных раслін Беларусі з 1964 года. Уключаны ў Чырвоную кнігу Беларусі як выключна рэдкі від, які знаходзіцца пад пагрозай знікнення,[5] таксама ўключаны ў Чырвоную кнігу Польшчы.[10] Ахоўваецца ў Германіі і Швейцарыі.

Рознае

У 2005 годзе ятрышнік абпалены быў выбраны «Архідэяй года» у Германіі. У 2011 годзе ў Беларусі была выпушчана паштовая марка з яго выявай.

Галерэя

• Orchis ustulata
  Агульны выгляд
• Orchis ustulata
  Суквецце
• 
• Orchis ustulata
  Разетка

Зноскі

1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя.
2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісванай у гэтым артыкуле групы раслін да класа аднадольных гл. раздзел «Сістэмы APG» артыкула «Аднадольныя».
3. ↑ Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь.. — Минск: «Наука и техника», 1967. — С. 90. — 160 с. — 2 350 экз. — у крыніцы пад назвай Orchis ustulata L.
4. ↑ Флора БССР, т. 1, 1949
5. 1 2 3 Ятрышнік абпалены на Slounik.org
6. ↑ M.J. Godfery: Monograph and Iconograph of Native British Orchidaceae. 259 S. Cambridge 1933
7. ↑ W. Vöth: Echinomyia magnicornis Zett. Bestäuber von Orchis ustulata L. — Die Orchidee 35, 1984(5): 189—192.
8. ↑ R. M. Bateman, A. M. Pridgeon, M. W. Chase: Phylogenetics of subtribe Orchidinae (Orchidoideae, Orchidaceae) based on nuclear ITS sequences. 2. Infrageneric relationships and reclassification to achieve monophyly of Orchis sensu stricto. in: Lindleyana. The scientific journal of the American Orchid Society. West Palm Beach Fla 12.1997, 113—141. ISSN 0889-258X
9. ↑ Редкие и исчезающие виды…, 1987
10. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland : a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1

Літаратура

• S. Hammel: Das Brandknabenkraut (Orchis ustulata L. 1753) — die Orchidee des Jahres 2005 in Deutschland. In: Journal Europäischer Orchideen 37(1) 2005. AHO Baden-Württemberg, Stuttgart, S. 3-46, ISSN 0945-7909
• S. Hammel: Das Brandknabenkraut (Orchis ustulata L. 1753) in Baden-Württemberg. In: Journal Europäischer Orchideen. 37(1) 2005. AHO Baden-Württemberg, Stuttgart, S. 47-88, ISSN 0945-7909
• E. Henke: Orchis ustulata auf der Peloponnes. in: Berichte aus den Arbeitskreisen Heimische Orchideen. Friedberg 1(1) 1984, S. 92. ISSN 0176-2745
• Kadri Tali, Michael J. Y. Foley, Tiiu Kull 2004: Biological Flora of the British Isles. No. 232. Orchis ustulata L. In: Journal of Ecology 92(1), S. 174—184. ISSN 0022-0477 Abstract & PDF(недаступная спасылка)

Спасылкі

• Неотинея обожжённая: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.)
• Neotinea ustulata (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase // ИАС «ООПТ России»(руск.)

Тэмы гэтай старонкі (7):
Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
Катэгорыя·Артыкулы пра расліны без GRIN
Катэгорыя·Біялагічныя артыкулы без ITIS
Катэгорыя·Чырвоная кніга Беларусі
Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з непрацоўнымі спасылкамі
Катэгорыя·Архідныя
Катэгорыя·Расліны паводле алфавіта