Харэзмская археолага-этнаграфічная экспедыцыя АН СССР, таксама Харэзмская экспедыцыя — экспедыцыя па вывучэнні спадчыны Харэзмскай дзяржавы, якая праходзіла ў 1937—1991 гадах[1]. Адна з самых буйных і працяглых археалагічных экспедыцый у СССР[2].
Харэзмскую экспедыцыю заснаваў і на працягу амаль чатырох дзесяцігоддзяў узначальваў выбітны савецкі археолаг і этнограф Сяргей Паўлавіч Талстоў(руск.) бел. у 1937 годзе. Ён называў Харэзм «сярэднеазіяцкім Егіптам» і прысвяціў жыццё вывучэнню яго матэрыяльнай і нематэрыяльнай спадчыны[1].
С. П. Талстоў упершыню пабываў у Харэзме ў 1929 годзе, калі вучыўся ў Маскоўскім дзяржаўным універсітэце разам са сваім блізкім сябрам, які стаў у будучым буйным навукоўцам, вядомым этнографам Л. П. Патапавым(руск.) бел.. З гэтага часу ён звязаў свой навуковы лёс з гэтай своеасабліва ўнікальнай краінай.
Даследаванні экспедыцыі пачаліся ў 1937 годзе, але былі перапыненыя Вялікай Айчыннай вайной. У пасляваенныя гады палявыя даследаванні на шырокай прасторы Харэзмскага аазіса(руск.) бел. аднавіліся, і менавіта тады сфармаваўся асноўны калектыў экспедыцыі, які супрацоўнічаў у яе складзе дзясяткі гадоў.
У 1942 годзе ў Ташкенце С. П. Талстоў па рукапісе абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Старажытны Харэзм», якую ў наступстве надрукавалі як буйную манаграфію і ўдастоілі высокай урадавай ўзнагароды.
Да Другой сусветнай вайны асноўныя напрамкі дзейнасці экспедыцыі складалася з папярэдняга абследавання і дробных раскопак. Пасля вайны працягвалася работа па абследаванни шырокіх абласцей Харэзма і буйнамаштабных раскопак ключавых месцаў у рэгіёне. Да ліку апошніх ставяцца такія помнікі, як Тапрак-кала(руск.) бел. (палац 2-га/3-га стагоддзя нашай эры з насценным жывапісам, архівам і г. д.)[3], Джанбас-кала(узб.) бел. (неалітычнае селішча і крэпасць Ахеменідаў); Кой-Крылган-кала(руск.) бел. (кругавая крэпасць, датуецца 4 стагоддзем да н.э. — 4 стагоддзем н.э.); некалькі месцаў Джэтыасарскай культуры(руск.) бел. (1-е тысячагоддзе нашай эры) і сярэднявечны горад Куня-Ургенч (10 — 14 стагоддзі н.э.). У той час як паселішчы складаюць большую частку участкаў, якія былі дэталёва вывучаны, экспедыцыя таксама раскапала шматлікія могілкі і маўзалеі, уключаючы багатыя і важныя могілкі Тагіскен(узб.) бел. і Уйгарак(узб.) бел., якія належаць да сака-скіфскага перыяду.
Пазней працы прынялі вялікі размах і разгарнуліся на новай метадычнай аснове. Харэзмская экспедыцыя стала адной з самых буйных і найбольш аснашчаных археалагічных экспедыцый у СССР, тут упершыню вялася шматпрофільная праца на розных узроўнях і з выкарыстаннем шырокага спектру тэхнік і метадаў[4]. Раскопкі праводзіліся ў нізоўях Амудар’і і Сырдар’і, пустынях Каракумы і Кызылкум на тэрыторыях, якія цяпер належаць Узбекістану, Туркменістану і Казахстану[5]. У складзе экспедыцыі часам працавала да васьмі атрадаў, якія ў пошуках артэфактаў літаральна перабралі па каменьчыку велізарную тэрыторыю.
Акрамя археолагаў і этнографаў абавязковымі ўдзельнікамі даследаванняў былі геолагі, геамарфолагі, глебазнаўцы, архітэктары, тапографы і антраполагі. У дадатак да стандартных метадаў археалагічных палявых даследаванняў і раскопак тут упершыню ў сусветнай практыцы была ўжыта шырокамаштабная аэрафотаздымка руінаў старажытных крэпасцяў, якія не згубіліся ў пясках за тысячы гадоў. Палёты здзяйсняліся на, па меншай меры, двух біпланах з 1946 года. Гэта прывяло да стварэння самага вялікага еўразійскага архіву аэрафотаздымкаў, зробленых спецыяльна для археалагічных мэтаў. Між іншым тапографы склалі карту старажытных ірыгацыйных сістэм усяго рэгіёну[6].
Навуковыя дасягненні акадэміка Талстова знайшлі сваё адлюстраванне ў шаснаццаці тамах яго прац і васьмі выпусках матэрыялаў экспедыцыі, шматлікіх манаграфіях і навуковых зборніках. Акрамя гэтага была выдадзена фундаментальная манаграфія «Старажытны Харэзм» — асноватворная праца па вывучэнні гісторыі Сярэдняй і Цэнтральнай Азіі.
Талстоў заставаўся дырэктарам харэзмскай экспедыцыі да яго смерці ў снежні 1976 года; яго змянілі А. У. Вінаградаў і М. А. Іціна. Экспедыцыя базавалася ў Інстытуце этнаграфіі і антрапалогіі (пасля перайменаваны Інстытут этналогіі і антрапалогіі РАН) Акадэміі навук СССР, дзе Талстоў працаваў і быў таксама дырэктарам у 1942—1965 гадах.
Для сваёй экспедыцыі да Вялікай Айчыннай вайны С. П. Талстой сабраў каманду з існых ці былых студэнтаў археалагічнага факультэта Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсітэта, дзе вучыўся і сам Талстоў. Сярод іх можна згадаць А. І. Цераножкіна(руск.) бел. (спецыяліст па сака(руск.) бел.-скіфскім перыядзе), М. А. Арлова(руск.) бел. (архітэктар) і Я. Г. Гулямава(руск.) бел. (мясцовы археолаг з Ташкента). Пасля вайны ён прыцягнуў між іншых Н. М. Вактурскую (спецыяліст па кераміцы), Ю. А. Рапапорта(руск.) бел. (спецыяліст па вераваннях і рэлігіі), В. А. Вішнеўская, М. А. Іціна (спецыялісты па Бронзаваму і Жалезнаму вякам), А. Е. Няразік (спецыяліст па селішчах ранняга Сярэднявечча), Л. М. Левіна, Б. І. Вайнберг (нумізмат), А. У. Вінаградаў (спецыяліст па палеяліту) і Б. А. Андрыянаў (спецыяліст па старажытнай ірыгаціі і піянер у выкарыстанні аэрафотаздымкі)[7].
Сярод найбольш значных гістарычных знаходак Харэзмскай экспедыцыі варта адзначыць адкрыццё ў 1939 годзе неалітычных стаянак кельтэмінарскай культуры. Таксама ў 1948 годзе С. П. Талстовым была вылучана тазабаг’ябская культура(руск.) бел.. Удзельнікі экспедыцыі адкрылі амаль тысячу археалагічных месцаў, сярод якіх некалькі дзясяткаў буйных археалагічных помнікаў, у тым ліку сака(руск.) бел.-масагецкія(руск.) бел. помнікі VII(руск.) бел.-V(руск.) бел. тысячагоддзяў да н.э. Уйгарак(узб.) бел. і Тагіскен(узб.) бел. і ўнікальнае гарадзішча плошчай больш за 120 га Тапрак-кала(руск.) бел., якое, як мяркуецца, было старажытнай харэзмійскай сталіцай ў эпоху антычнасці[8].
Харэзмская экспедыцыя на шмат гадоў наперад вызначыла напрамак развіцця ўзбекскай гістарыяграфіі. Яе вынікі змянілі ранейшыя ўяўленні аб гісторыі гэтага краю[1].
Экспедыцыі Талстова дазволілі моцна прасунуць археалагічную навуку ў СССР, а ён сам фактычна арганізаваў Інстытут этнаграфіі — цяпер Інстытут этналогіі і антрапалогіі РАН(руск.) бел..
Вучонымі Харэзмскай экспедыцыі было глыбока вывучана мінулае ўзбекаў, туркмен, казахаў і каракалпакаў, якія пражывалі ў нізоўях Амудар’і, Сырдар’і і Зераўшанской даліне(руск.) бел.. Яны стварылі шматтомныя працы, зборнікі, манаграфіі, брашуры, у тым ліку такія выбітныя манаграфіі, як «Старажытны Харэзм», «Па слядах Харэзмскай цывілізацыі», «Па старажытных дэльтах Окса і Яксарта», больш за 400 вялікіх і малых кніг і брашур, навуковыя і навукова-папулярныя артыкулы С. П. Талстова, многія з якіх былі перакладзеныя на розныя мовы свету.
С. Талстоў быў вельмі лаяльным кіраўніком. Ім запрашаліся ў экспедыцыю людзі абодвух палоў самых розных нацыянальнасцяў. Многія ездзілі ў Харэзм добраахвотнікамі, каб правесці час з карысцю і цікавасцю[9]. Вялікая супольнасць маладых і заахвочаных людзей стварала вакол сябе ўнікальную атмасферу, якая садзейнічала не толькі плённай навуковай працы, але і творчасці. Таму Харэзмская экспедыцыя фактычна была як навуковай арганізацыяй, так і культурным цэнтрам[9]. Напрыклад, адзін з асноўных памочнікаў С. Талстова Юрый Рапапорт(руск.) бел. разам з вядомым паэтам Валянцінам Бераставым(руск.) бел., які працаваў у экспедыцыі доўгія гады, сталі аўтарамі тэкстаў прыкладна 40 знакамітых песень Харэзмскай экспедыцыі, музыку для якіх напісаў Рурык Садакоў[10].
Акрамя гэтага В. Берастаў пакінуў не толькі ўспаміны пра экспедыцыю, але і некалькі мастацкіх твораў, якія маюць пад сабой фундаментам працу ў Харэзме[9].
Пры экспедыцыі таксама працавалі некалькі мастакоў і фота-мастакоў, якія стварылі мноства пейзажаў навакольных краявідаў і замалёвак помнікаў, якія даследаваліся членамі экспедыцыі[9]. Сярод іх варта асобна згадаць Ігара Савіцкага(руск.) бел. - вядомага мастака і этнографа. Таксама пры экспедыцыі працаваў родны брат Сяргея Талстога мастак Мікалай Талстоў[11].
Моладзь і ў 70-80-х гадах з задавальненнем ездзіла ў Харэзмскую экспедыцыю валанцёрамі. Тут былі не толькі цікавая праца, але і выдатныя, таленавітыя людзі, тут ставіліся аматарскія спектаклі, сталі сябрамі людзі з розных гарадоў, розных нацыянальнасцяў і розных прафесій (сярод валанцёраў, якія працавалі тут, было, напрыклад, нямала архітэктараў, біёлагаў і матэматыкаў)[9].
У 2006 годзе ў Дзяржаўным музеі Усхода ў Маскве працавала выстаўка «Гісторыя адной экспедыцыі»[12], прысвечаная Харэзмскай экспедыцыі.