Сыр — харчовы прадукт, які атрымліваецца з сырапрыдатнага малака з выкарыстаннем ферментаў, якія згортваюць малако, і малочнакіслых бактэрый ці шляхам плаўлення розных малочных прадуктаў і сыравіны немалочнага паходжання з ужываннем соляў.
Сыры адрозніваюцца высокім утрыманнем бялкоў (да 25%), малочнага тлушчу (да 60%) і мінеральных рэчываў (да 3,5%, не лічачы паваранай солі). Бялкі сыру лепш засвойваюцца арганізмам, чым малочныя. Экстрактівныя рэчывы сыроў спрыяльна ўздзейнічаюць на стрававальныя залозы, узбуджаюць апетыт. Пажыўныя рэчывы, якія змяшчаюцца ў сыры, засвойваюцца арганізмам амаль цалкам (98-99%). У сырах утрымліваюцца вітаміны A, D, E, B1, B2, B12, PP, C, пантатэнавая кіслата і іншыя. У залежнасці ад утрымання тлушчу і бялку энергакаштоўнасць сыру значна вагаецца. Сыр з’яўляецца як бы канцэнтратам малака: бялкі, тлушчы, мінеральныя рэчывы ўтрымліваюцца ў ім прыкладна ў тых жа прапорцыях, высока ўтрыманне ў ім кальцыя і фосфару, якія знаходзяцца ў сыры ў аптымальна збалансаваных суадносінах.
Па тэхналогіі вытворчасці сыры падзяляюцца на цвёрдыя, мяккія, рассольныя і перапрацаваныя (плаўленыя).
Сычужны фермент (рэнін, ён жа хімазін) — стрававальны фермент жывёльнага паходжання, які вылучалі з страўнікаў цялятаў (пасля забою). Узрост такіх цялят звычайна не больш за 10 дзён. Сычужны фермент выкарыстоўваецца для стварожвання малака і прыгатавання сыроў.
З развіццём геннай інжынерыі стала магчымым атрымаць з жывёл гены, адказныя за вытворчасць хімазіна, і ўставіць іх у некаторыя бактэрыі, грыбы або дрожджы, каб яны выраблялі хімазін падчас ферментацыі[1],[2]. Генетычна мадыфікаваныя мікраарганізмы спыняюць сваё існаванне пасля ферментацыі, а хімазін вылучаюць з культуральной вадкасці, па гэтай прычыне сыр не ўтрымлівае якога-небудзь кампанента або інгрэдыента ГМА[3].
Прадукты на аснове рэкамбінантнага хімазіна (Fermentation-Produced Chymosin, FPC) прысутнічаюць на рынку з 1990 года. За наступныя 20 гадоў яны сталі ўспрымацца як ідэальна прыдатныя ферменты для згортвання малака[4].
Да 1999 годзе каля 60% цвёрдых сыроў у ЗША[5] і да 80% ва ўсім свеце[6] было выраблена з выкарыстаннем рэкамбінантнага хімазіна.
У залежнасці ад метаду выпрацоўкі, сярод сычужных сыроў можна вылучыць цвёрдыя, мяккія і рассольныя.
Іх асноўнае адрозненне складаецца ў тым, што яны спеюць і захоўваюцца ў расоле, не маюць скарынкі, вочкі дробныя рознай формы, цеста ломкі, масавая доля тлушчу — 40-45 %, солі — 7 % (Асяцінскі, сулугуні, брынза і інш.). Рассольныя сыры дзеляць на мяккія і цвёрдыя. У Еўропе вялікай папулярнасцю карыстаюцца рассольныя сыры, аналагічныя грэчаскаму Фета, тлустасць якіх можа перавышаць 50%. У адрозненне ад класічнага рэцэпту, іх рыхтуюць з каровінага малака. Аднак вытворцы з краін за межамі Грэцыі, якая зарэзервіравада для сябе гэту гандлёвую марку, імкнуцца даваць сваёй прадукцыі назву, падобнае на грэчаскую (фетакі, фетакса, сіртакі і т. Д.).
Кісламалочныя сыры выпрацоўваюць з абястлушчанага малака, сквашенного малочнакіслых закваскай. Пасля паспявання (1-1,5 мес.) змешваюць з соллю, спецыямі. Сырную масу падсушваюць і формуют. Малюнка ў сыру няма. Найбольш распаўсюджаны сыр кісламалочны зялёны цёрачны.
Сыры падзяляюцца на цёрачныя (зялёны сыр), тварожныя і тварожныя непаспяваючая.
Перапрацаваныя (плаўленыя) сыры выпрацоўваюць плаўленнем сычужных кісламалочных натуральных сыроў з даданнем тварагу, смятаны, малака, сметанковага масла, спецый і напаўняльнікаў (какава-парашок, кава, ванілін і інш.).
Плаўленыя сыры бываюць салодкія, пастообразные, каўбасныя, кансервавыя, з грыбамі, з лукам і элітныя, вельмі дарагія гатункі з ласосем, з грэцкімі арэхамі.
Плаўленыя сыры, з’яўляючыся прадуктам другаснай перапрацоўкі, спакаваныя ў фальгу або ў герметычныя ўпакоўкі, маюць больш доўгі тэрмін захоўвання, менш адчувальныя да перападаў тэмператур. Гэта дазваляе павялічыць сезон продаваемости плаўленых сыроў і раёны яго распаўсюджвання.
Сыроватка, якая застаецца пасля каагуляцыі казеіну пры вырабе цвёрдых або мяккіх сыроў, змяшчае так званы сыроватачны бялок, альбумін, які каагулюецца пры больш высокай тэмпературы. Гэта дазваляе вырабляць яшчэ некалькі гатункаў сыроў.
Некаторыя сыры падрыхтоўваюць з выкарыстаннем ядомых відаў цвілі з роду Penicillium. Такія сыры могуць быць пакрытыя цвілевай скарыначкай, як, напрыклад, бры, гермелін і камамбер, ці ж могуць быць працятыя па ўсім аб’ёме сіне-зялёнай цвіллю (так званыя блакітныя сыры), як, напрыклад, ракфор і гарганцола.
Некаторыя сыры пасля падрыхтоўкі падвяргаюць вэнджанню для надання сыру адмысловага густу і водару і для паляпшэння стойкасці да псавання пры захоўванні.
У Францыі, у ваколіцах Ліля, робяць шарападобны сыр мімалёт. Французскі сыр з каровінага малака мімалёт першапачаткова пачалі вырабляць у Нідэрландах, пазней ён перавандраваў у Францыю, дзе яго вырабляюць верагодна з часоў першай сусветнай вайны. Першапачаткова сыр мімалёт ужывалі толькі як мяккі сыр (mimou — ад французскага паўмяккі), які не патрабаваў працяглага паспявання і меў злёгку масляністую кансістэнцыю з арэхава-фруктовым водарам. Затым высветлілася, што пры паспяванні ад шасці месяцаў да двух гадоў ён становіцца цвёрдым і набывае асаблівы гаркаваты адценне ў фруктовым прысмаку. Для таго каб атрымаўся сапраўдны мімалёт, на паверхню сыру селяць маленькага кляшча з роду Acarus. Клешч прагрызае ў скарынцы мікраскапічныя дзірачкі, праз якія сыр «дыхае», што неабходна для яго паспявання.
Найбуйнейшыя вытворшчыкі (у тысячах тон)[7] | |
---|---|
![]() | 4,275 (2006) |
![]() | 1,927 (2008) |
![]() | 1,884 (2008) |
![]() | 1,149 (2008) |
![]() | 732 (2008) |
![]() | 594 (2008) |
![]() | 495 (2006) |
![]() | 462 (2006) |
![]() | 425 (2006) |
![]() | 395 (2006) |
Найбуйнейшым экспарцёрам сыру ў вартасным выразе з’яўляецца Францыя; Германія займае другое месца (і першае — па колькасці). Сярод найбуйнейшых 10 экспарцёраў толькі Ірландыя, Новая Зеландыя, Нідэрланды і Аўстралія арыентуюць сваю сырную прамысловасць пераважна на экспарт; экспартуюцца адпаведна 95%, 90%, 72% і 65% іх прадукцыі.[8].
Найбуйнейшыя экспарцёры сыру (толькі сыр з каровінага малака) — 2004 (у тысячах долараў США)[9] | |
---|---|
![]() | 2,658,441 |
![]() | 2,416,973 |
![]() | 2,099,353 |
![]() | 1,253,580 |
![]() | 1,122,761 |
![]() | 643,575 |
![]() | 631,963 |
![]() | 567,590 |
![]() | 445,240 |
![]() | 374,156 |
Германія з’яўляецца найбуйнейшым імпарцёрам сыру, на другім і трэцім месцы — Вялікабрытанія і Італія[10].
Крупнейшие потребители сыра — 2009[11] |
Спажыванне сыру ў кілаграмах на душу насельніцтва ў год |
---|---|
![]() | 31.1 |
![]() | 26.1 |
![]() | 25.4 |
![]() | 22.6 |
![]() | 21.4[12] |
![]() | 21.0 |
![]() | 20.9 |
![]() | 20.7 |
![]() | 19.4 |
![]() | 18.9 |
![]() | 17.4 |
![]() | 16.7 |
![]() | 16.4 |
![]() | 15.3 |
![]() | 14.8 |
![]() | 12.3 |
![]() | 12.0 |
![]() | 11.3 |
![]() | 11.0 |
![]() | 10.9 |
![]() | 10.8 |
Эмменталь (выкарыстоўваецца ў асноўным у якасці інгрэдыента) і камамбер з’яўляюцца найбольш распаўсюджанымі сырамі ў Францыі[13]. Ісландыя з’яўляецца трэцім па велічыні спажыўцом — 25,4 кг на чалавека. У ЗША спажыванне сыру хутка расце, і вырасла амаль у тры разы ў перыяд паміж 1970 і 2003 гадамі. Спажыванне на душу насельніцтва ў 2003 годзе дасягнула 14.8 кілаграм. Мацарэла — любімы сыр Амерыкі, галоўным чынам таму, што гэта адзін з асноўных інгрэдыентаў піцы[14].
Сыр з’яўляецца найстаражытнейшым харчовым прадуктам, чыё паходжанне, якое папярэднічала пісьмовай гісторыі, як мяркуецца, ляжыць у тэхналогіі трансфармацыі пэўных відаў малака ў сырныя галавы, зробленыя з выкарыстаннем сычужных ферментаў, атрыманых з страўніка (сычуга) жуйных жывёл. Дагэтуль не існуе пераканаўчых сведчанняў, якія паказваюць на тое, дзе менавіта зарадзіўся тэхналагічны працэс вырабу сыру (сыраробства) — у Еўропе, Цэнтральнай Азіі, на Блізкім Усходзе або Сахары. Самыя раннія сведчанні аб вырабнітцве сыру ў археалагічнай летапісе датуюцца 5500 годам да н.э. — на тэрыторыі сучаснай Польшчы выяўленыя сіты, на якіх выяўленыя малекулы малочных тлушчаў[15]. Самае старое меркаваныя тэрміны пачатку вырабніцтва сыру адносяць да 8000 годзе да н.э., калі ўпершыню былі прыручылі авечкі. Шкуры і ўнутраныя органы забітых жывёл чалавек выкарыстоўвае з старажытных часоў. Верагодна, працэс утварэння сыру быў знойдзены выпадкова ў працэсе выкарыстання страўніка жвачных жывёл у якасці ёмістасці для захоўвання малака, у выніку пад дзеяннем сычужных ферментаў малако пераўтваралася ў тварог і сыроватку. Існуе некалькі варыянтаў легенды пра тое, што сыр адкрылі арабскія качэўнікі, якія выкарыстоўвалі апісаны вышэй метад для захоўвання малака[16][17]. Згодна з старажытнагрэчаскім міфам, традыцыя сыраробства распаўсюдзілася ў Еўропе ў антычныя часы — яшчэ старажытнагрэчаскі герой Арыстэус (Aristaeus) валодаў мастацтвам вырабу сыру задоўга да таго, як грэкам стала вядома віно. Паводле сведчання Плінія Старэйшага выраб сыру стала складаным прадпрыемствам таго часу і з’явілася на свет за межамі Старажытнага Рыма[18], куды каштоўныя замежныя сыры былі дастаўлены, каб задаволіць густы рымскай эліты.
Шматлікія агенцтвы бяспекі харчовых прадуктаў з розных краін свету папярэджваюць аб небяспецы выкарыстання сырога малака і рызыкі, звязанай з ужываннем у ежу сыроў, якія не прайшлі працэдуры пастэрызацыі ці іншага метаду дэзінфекцыі. Да прыкладу, прадстаўнікі Упраўлення па кантролі якасці харчовых прадуктаў і лекавых сродкаў у ЗША сцвярджаюць, што ўжыванне сырога малака або выраб з яго мяккага сыру ці іншых сыроў можа прывесці да «сур’ёзных інфекцыйных захворванняў, уключаючы лістэрыоз, бруцэлёз, сальманелёз і сухоты»[19]. Згодна з заканадаўствам ЗША ўсё сыры, вырабленыя з сырога малака на тэрыторыі ЗША з 1944 года, (а з 1951 года ўключаючы і імпарт) павінны быць вытрыманыя не менш за 60 сутак. Акрамя таго, на тэрыторыі Аўстраліі дагэтуль дзейнічае шырокая забарона на вытворчасць сыроў з сырога малака, хоць у апошнія гады зроблены выключэнні як для швейцарскіх: Груер (фр.: Gruyère), Эменталь (або Эменталер) і Сбрынц (ням.: Sbrinz), так і для французскага сыру Ракфор (фр.: Roquefort)[20]. У цяперашні час па ўсім свеце існуе тэндэнцыя да пастэрызацыі сыроў, нават калі гэта не патрабуецца па законе. Тым не менш, абавязковасць пастэрызацыі сыроў з’яўляецца спрэчным пытаннем. Адзін з аргументаў супраць — пастэрызацыя здольная змяніць смак сыру. Ва ўсім свеце часцяком лічыцца, што непастэрызаваныя сыры валодаюць лепшымі смакавымі якасцямі і гэта ўжо з’яўляецца падставай да таго, каб не ставіць пад працэсу пастэрызацыі ўсе віды сыроў. У дадатак да ўсяго, на думку некаторых аўтараў, пытанні аховы здароўя звязаны з завышанымі патрабаваннямі, альбо рабіліся сцвярджэнні, што вытворчасць сыроў з пастэрызаванага малака не забяспечвае ў канчатковым выніку бяспекі гатовай прадукцыі[21].
Цяжарныя жанчыны таксама могуць сутыкнуцца з дадатковымі рызыкамі і праблемамі пры ўжыванні традыцыйных сыроў. Так, Цэнтры па кантролі і прафілактыцы захворванняў ЗША папярэджваюць аб небяспецы цяжарным жанчынам, звязанай з ужываннем у ежу мяккіх сыроў і спелых (цвёрдых) сыроў з сінімі пражылкамі з-за рызыкі развіцця лістэрыоза, які можа прывесці да выкідка або нанесці шкоду для здароўя дзіцю ў час родаў[22].
У Расіі самая вялікая галоўка сыру вагой у 721 кг была выраблена ў Алтайскім краі і прадстаўлена на «Свяце сыру» ў Барнауле 14 верасня 2007 года[23].
У Францыі ёсць асаблівы закон, ён называецца «Закон аб назвах кантраляваных па паходжанні». Па гэтым законе сыр, чыё найменне адбываецца ад геаграфічнай вобласці Францыі, можа праводзіцца толькі ў гэтай самай вобласці Францыі. Сёння такіх сыроў налічваецца 36.
Вядомыя так званыя лічбы ў сыры — лічбы з чорнага або сіняга харчовага пластыка (поліэтылен), якія часам сустракаліся ў кавалачку сыру. Пры вырабе сырнай галавы ўціснутымі ў яе пластыкавымі лічбамі адзначалі дату вырабу, нумар варэння і іншую інфармацыю. Пасля замененыя чарнільнымі штампамі, меркавалася, што скарыначка сыру разам са штампам павінна зразацца. У цяперашні час патрэбная інфармацыя часцей за ўсё выпальваецца лазерам на скарыначцы сыру ці наносіцца на ўпакоўку. Некаторыя сырзаводы — у прыватнасці, Важгальскі ў Кіраўскай вобласці — дагэтуль змяшчаюць лічбы ў сыр (інфармацыя сапраўдная на канец жніўня 2014 года).
У цэлым калекцыяніраванне сырных этыкетак называецца тырасеміяфіліяй (tyrosemiophilia)[24][25].
У англійскай мове слова сыр (cheese) пры вымаўленні расцягвае вусны, утвараючы падабенства ўсмешкі. Аналагічны эфект таксама назіраецца ў беларускай мове пры працяжным вымаўленні слова «крызіс». Эфект выкарыстоўваецца пры партрэтнай здымцы ў фатаграфіі.
Папулярнае перакананне аб тым, што мышы любяць сыр, з’яўляецца памылкай, навязаным грамадству такімі мультфільмамі як «Том і Джэры», «Чып і Дэйл спяшаюцца на дапамогу». На самай справе, больш за ўсё грызуны аддаюць перавагу прадукты без моцнага паху, напрыклад збожжы і садавіна. Прычына з’яўлення памылкі крыецца ў тым, што сыр пакідалі на стале і ён быў больш даступным.
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сыр
Сыр — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі
Сырная дегустация. Ресторанный этикет Архівавана 30 студзеня 2013. (страница недоступна)