Ян Гу́стаф Труэль (шведск.: Jan Gustaf Troell; нар. 23 ліпеня 1931, Лімхамн, Мальмё, Швецыя) — адзін з самых тытулаваных шведскіх кінарэжысёраў, намінант на прэміі «Оскар» і «Незалежны дух», прызёр дзясяткаў міжнародных кінафестываляў і лаўрэат шматлікіх прэстыжных кінапрэмій, у тым ліку «Сярэбраны мядзведзь» 42-га Берлінале за рэжысёрскую работу стужкі «Капітан(англ.) бел.».
Вядомым у Швецыі Труэль стаў пасля рэлізу дэбютнай драмы «Вось тваё жыццё(англ.) бел.», у свеце маладога рэжысёра ўведалі пасля прэм’еры высокабюджэтнага фільма «Эмігранты», які атрымаў два «Залатыя глобусы» і намінаваўся на пяць «Оскараў». Да канца 1960-х гадоў Труэль стаў адным з лідараў г.зв. Групы 13 (разам з Бу Відэрберг, сваім настаўнікам і блізкім сябрам)[3].
Рэжысёрскі стыль Яна Труэля вылучаецца паэтычнай вобразнасцю персанажаў, энергічным буйным планам ўступных кадраў і выразным паказам думак і пачуццяў герояў[4]. Фільмы Яна Труэля вядомыя ва ўсім свеце, многія з іх лічацца класікай скандынаўскага кінематографа[5].
Ян Труэль найбольш вядомы як стваральнік дылогіі пра шведскіх эмігрантаў — «Эмігранты» і «Пасяленцы», выдатным выкананнем роляў у гэтых карцінах вызначыліся Макс фон Сюдаў і Ліў Ульман.
Нарадзіўся ў сям’і стаматолага Густафа Труэля. Яну было восем гадоў, калі пачалася Другая сусветная вайна, разам з бацькамі і двума братамі жыў на шведскім паўднёвым узбярэжжы, насупроць Капенгагена, былі выпадкі, што яны чулі кананаду[6].
У сярэдзіне 1950-х гадоў Труэль пачаў працаваць у мясцовай школе і тады купіў 8 мм камеру, на якую зняў свой першы кароткаметражны фільм пад назвай «Хлусня, або млявыя ўздыхі на млыну»[5]. Неўзабаве шведскае тэлебачанне выкупіла у Труэля права на паказ карціны[5].
Цягам многіх гадоў Труэль працаваў аператарам на здымачных пляцоўках праектаў Бу Відэрберга, але ўжо ў 1966 годзе дэбютаваў як рэжысёр, зняў драму «Вось тваё жыццё(англ.) бел.», у аснове сцэнарыя карціны аўтабіяграфія вядомага шведскага пісьменніка Эйвінда Юнсана[7]. У Швецыі фільм меў вялікі поспех, дзякуючы яму Труэля заўважыў драматург Вільгельм Муберг, які тым часам шукаў рэжысёра для экранізацыі свайго цыклу раманаў «Эмігранты»[8].
У 1968 годзе Труэль зняў стужку «Эне, бэне, рэс(англ.) бел.», якая атрымала галоўны прыз 18-га Берлінскага кінафестывалю. Праз два гады Труэль пачаў здымкі «Эмігрантаў», Вільгельм Муберг кансультаваў Труэля на здымачнай пляцоўцы і, урэшце, карцінай быў задаволены. Здымкі праходзілі ў самой Швецыі і ў ЗША[7]. За рэжысуру і сцэнарый «Эмігрантаў» Труэль быў намінаваны на прэмію «Оскар».
Праз год рэжысёр зняў сіквэл «Эмігрантаў» — «Пасяленцы» з тымі ж Сюдавым і Ульман у ролях, але стужка не мела поспеху сваёй папярэдніцы. У 1992 годзе, на 42-м Берлінскім кінафестывалі, Труэль атрымаў «Сярэбранага мядзведзя» за лепшую рэжысёрскую работу фільма «Капітан(англ.) бел.». З наступных праектаў Труэля вылучаецца байапік «Гамсун(англ.) бел.», дзе ролю пісьменніка Кнута Гамсуна выконвае талісман Труэля Макс фон Сюдаў, і арт-хаўсны хіт «Незабыўныя моманты(англ.) бел.», намінаваны на «Залаты глобус»[9].
У снежні 2012 года выйшаў новы фільм Труэля — біяграфічная драма «Суд над нябожчыкам(англ.) бел.»[6]. Рэжысёр традыцыйна хацеў узяць на галоўную ролю Макса фон Сюдава, аднак потым палічыў, што акцёр дужа стары для ролі харызматычнага журналіста Торгню Сегерстэта[6].
Ян Труэль жыве і працуе ў невялікім паселішчы Смюгехамн(англ.) бел.[9]. Жанаты з пісьменніцай і сцэнарысткай Агнетай Ультсётэр-Труэль, мае дачку Ёхану. Неаднакроць заяўляў, што ісці на пенсію не плануе[6].
У канцы 1960-х гадоў Бу Відэрберг і Ян Труэль былі лідарамі г. зв. Групы 13, новага руху ў шведскім кіно, які кінуў старую тэндэнцыю здымаць фільмы ў дакументальнымі стылі і на чорна-белай стужцы[3]. Яны ж упершыню звярнуліся да колеру і анамарфіраванага фармату CinemaScope, што прычынілася двух буйных праектаў: «Эльвіра Мадыган “Эльвіра Мадыган, фільм)")» у Відэрберга і «Эмігранты» у Труэля[3]. Абодва рэжысёра зрабілі сабе імя на гэтых фільмах, якія атрымалі шмат розных узнагароды на міжнародных фестывалях[3].
Раннія фільмы Труэля, «Эмігранты» і «Пасяленцы», працягвалі старую шведскую традыцыю супрацоўніцтва з аўтарам экранізуемага твора і рэжысёрам-пастаноўшчыкам[3]. Асноўная праблема, якая ўзнікла пры здымках абодвух карцін — вялікі прамежак часу, ахоплены сюжэтам раманаў Муберга[3]. Труэль пераадолеў гэту праблему і ў Швецыі яго ўведалі, як рэжысёра здольнага пераўтвараць прозу ў карцінку на экране, ні на крок не адхіліўшыся ад арыгіналу[3]. Эмігранцкая дылогія закранала звыклую для фільмаў Труэля тэму — мізагінію[10]. Сюжэт большасці яго карцін фіксуецца на барацьбе адзінокага мужчыны з недасяжнай мэтай — існасцю, лёсам, праўдай[10]. Труэль паказвае бедных людзей праз прызму простай і архаічнай мовы, ён змешвае цягучыя кадры с напружаным буйным планам[10].
Элемент, які вылучае рэжысёрскі стыль Яна Труэля — прысутнасць Макса фон Сюдава амаль ў кожнай стужцы, яны робяць разам з 1963 года[11]. «Рабіць з Максам — гэта заўсёды прыгода» — кажа Труэль[11].
| Год | Назва | Узнагарода | Катэгорыя | Вынік |
|---|---|---|---|---|
| 1965 | «4 x 4» | Маскоўскі міжнародны кінафестываль | Ганаровы дыплом | Перамога |
| 1966 | «Вось тваё жыццё» | «Залаты жук» | «Лепшая рэжысёрская работа» | Перамога |
| Берлінскі кінафестываль | Прыз міжнароднага евангелісцкага журы | Перамога | ||
| Прыз Еўрапейскай канфедэрацыі мастацкага кіно | Перамога | |||
| Узнагарода C.I.D.A.L.C | Перамога | |||
| «Залаты мядзведзь» | Намінацыя | |||
| 1968 | «Эне, бэне, рэс» | Берлінскі кінафестываль | «Залаты мядзведзь» | Перамога |
| Прыз міжнароднага евангелісцкага журы | Перамога | |||
| Прыз Міжнароднай Каталіцкай арганізацыі ў галіне кіно | Перамога | |||
| Прэмія міжнароднага саюза кінакрытыкаў | Перамога | |||
| Залаты прыз міжнароднай гільдыі пісьменнікаў | Перамога | |||
| 1971 | «Эмігранты» | «Джусі» | «Лепшы замежны рэжысёр» | Перамога таксама за «Пасяленцаў» |
| «Оскар» | «Лепшы рэжысёр» | Намінацыя | ||
| «Лепшы адаптаваны сцэнарый» | Намінацыя | |||
| 1972 | «Пасяленцы» | «Джусі» | «Лепшы замежны рэжысёр» | Перамога таксама за «Эмігрантаў» |
| «Бодыль» | «Лепшы еўрапейскі фільм» | Перамога | ||
| 1974 | «Нявеста Зэндзі» | «Давід дзі Данатэла» | «Еўрапейскі Давід» | Перамога |
| 1977 | «Бах!» | Канскі кінафестываль | «Залатая пальмавая галіна» | Намінацыя |
| 1988 | «Краіна саг» | Берлінскі кінафестываль | Прыз «Інтэрфільма» — ганаровая ўпамінанне | Перамога |
| 1989 | «Залаты жук» | Ганаровая прэмія за жыццёвыя дасягненні | Перамога | |
| 1991 | «Капітан» | «Залаты жук» | «Лепшы фільм» | Перамога |
| «Лепшая аператарская работа» | Намінацыя | |||
| Берлінскі кінафестываль | «Сярэбраны мядзведзь» за лепшую рэжысёрскую работу | Перамога | ||
| «Залаты мядзведзь» | Намінацыя | |||
| «Аманда» | «Лепшы замежны фільм» | Перамога | ||
| 1996 | «Гамсун» | Міжнародны кінафестываль ў Вальядалідзе | «Залаты колас» | Намінацыя |
| Скандынаўскі кінафестываль у Руане | Гран-пры журы | Перамога | ||
| Міжнародны кінафестываль у Манрэале | Гран-пры за выключны ўклад у кінематограф | Перамога | ||
| Прыз экуменічнага журы | Перамога | |||
| 1997 | «Замарожаная мара» | Міжнародны кінафестываль у Вальядалідзе | «Лепшы дакументальны фільм» | Перамога |
| Міжнародны кінафестываль у Сан-Францыска | Сертыфікат якасці | Перамога | ||
| 2001 | «Белы як снег» | Міжнародны кінафестываль у Манрэале | Гран-пры | Намінацыя |
| «Залаты жук» | «Лепшая рэжысёрская работа» | Перамога | ||
| «Лепшая аператарская работа» | Перамога | |||
| «Лепшы сцэнарый» | Намінацыя | |||
| 2008 | «Незабыўныя моманты» | Міжнародны кінафестываль у Вальядалідзе | «Лепшы аператар» | Перамога |
| «Залаты колас» | Намінацыя | |||
| «Роберт» | «Лепшы неамерыканскі фільм» | Перамога | ||
| Нацыянальнае таварыства кінакрытыкаў ЗША | «Лепшая аператарская работа» | Намінацыя | ||
| «Незалежны дух» | «Лепшы замежны фільм» | Намінацыя | ||
| «Залаты жук» | «Лепшая рэжысёрская работа» | Намінацыя | ||
| «Лепшая аператарская работа» | Намінацыя | |||
| «Лепшы сцэнарый» | Намінацыя | |||
| Міжнародны кінафестываль у Чыкага | «Залаты Х’юга» (галоўны прыз) | Намінацыя | ||
| «Бодыль» | «Лепшы неамерыканскі фільм» | Намінацыя | ||
| 2012 | «Суд над нябожчыкам» | Міжнародны кінафестываль у Чыкага | «Залаты Х’юга» (галоўны прыз) | Намінацыя |
| «Залаты жук» | «Лепшая рэжысёрская работа» | Намінацыя | ||
| «Лепшая аператарская работа» | Намінацыя (сумесна з Мішам Гаўрусьёвым) | |||
| Міжнародны кінафестываль у Манрэале | «Лепшы рэжысёр» | Перамога | ||
| Гран-пры журы | Намінацыя |