wd wp Пошук:
    ⬜

    Усходнефрызская мова

    Фрызскія мовы на карце Еўропы. Усходнефрызская — светла-блакітным

    Усхо́днефры́зская мова (саманазва: Seeltersk) — адна з трох фрызскіх моў, якія ўваходзяць у склад англа-фрызскай падгрупы заходнегерманскай групы германскай галіны індаеўрапейскае моўнай сям’і. Нярэдка мову пазначаюць вузейшым тэрмінам — Затэрла́ндская мова, разглядаючы яе як апошні жывы дыялект уласна ўсходнефрызскай мовы. Распаўсюджаная ў горадзе Затэрланд, што на захадзе нямецкай федэральнай зямлі Ніжняя Саксонія. Цесна звязаная з паўночнафрызскай, распаўсюджанай на крайняй заходняй поўначы Германіі, і заходнефрызскай (распаўсюджаная на паўночным захадзе Нідэрландаў) мовамі, з якімі ўтварае групу фрызскіх моў.

    Стараўсходнефрызская мова

    Гісторыя развіцця ўсходнефрызскай мовы пачынаецца з перыяду існавання стараўсходнефрызскай мовы, на якой размаўлялі ва Усходняй Фрысландыі — гістарычным рэгіёне, які размяшчаецца паміж рэкамі Лаўэрс (Нідэрланды) і Везэр (Германія); таксама ў гэты рэгіён уваходзілі дзве невялікія мясціны на ўсходнім беразе Везэра.

    Стараўсходнефрызскую мову можна падзяліць на дзве дыялектныя групы: везэрскую, распаўсюджаную на ўсходзе, і эмскую (захад арэала мовы). З XVI ст. стараўсходнефрызская паступова страціла ранейшы арэал ужывання пад ціскам навакольных ніжненямецкіх дыялектаў і заняпала.

    Выміранне эмскага дыялекту датуецца перыядам прыкладна першае палавіны XVII ст. Перыяд вымірання ўсходняга (везэрскага) дыялекту прыпадае на больш позні час — к пачатку XVIII ст. Найбольш доўга дыялект пратрымаўся на востраве Вангероге, дзе апошні яго носьбіт памёр у 1953 годзе. На цяперашні час стараўсходнефрызская больш не распаўсюджана ў гістарычным рэгіёне Усходняя Фрызія, аднак многія яго жыхары дагэтуль лічаць сябе фрызамі, а свой дыялект ніжненямецкай мовы называюць словам Freesk. Гэты дыялект, у прыватнасці, характарызуецца моцным фрызскім субстратам.

    Затэрландскі дыялект

    Апошнім жывым дыялектам стараўсходнефрызскай мовы з’яўляецца адзін з дыялектаў эмскай дыялектнай групы — затэрландскі дыялект, пад якім часцей за ўсё і маюць на ўвазе тэрмін усходнефрызская мова. Дыялект распаўсюджаны ў Затэрландзе, які знаходзіцца на поўдзень ад уласна Усходняй Фрызіі. Як мяркуюць даследчыкі, тэрыторыя сучаснага Затэрланда была каланізавана фрызамі Усходняй Фрызіі ў ХІ ст. Дзякуючы знаходжанню Затэрланда сярод непраходных балот і высокаму статусу дыялекту ў параўнанні з ніжненямецкай сярод жыхароў рэгіёна затэрландскі дыялект здолеў добра захавацца на працягу стагоддзяў. Сярод іншых фактараў, што паспрыялі захаванню мовы, адзначаецца таксама і той факт, што па заканчэнні Трыццацігадовай вайны Затэрланд стаў часткай мюнстэрскага біскупства, якое прытрымлівалася каталіцкае царквы, у адрозненне ад астатняй Усходняй Фрызіі, якая на той час ужо стала пратэстанцкай. Гэта стала прычынай абмежавання кантактаў Затэрланда з паўночнымі пратэстанцкімі тэрыторыямі, што таксама магло паўплываць на большае захаванне мовы ў Затэрландзе.

    Носьбіты

    На цяперашні час ацэнкі ў колькасці носьбітаў усходнефрызскай мовы адрозніваюцца слаба. Агульнае насельніцтва Затэрланда складае прыкладна 10 000 чал., з іх на ўсходнефрызскай размаўляе каля 2250 чал.[2] Паводле некаторых іншых ацэнак на мове можа добра размаўляць каля 2000 чал., з іх крыху менш за палавіну з’яўляюцца носьбітамі ўсходнефрызскай. Падаюцца таксама і іншыя звесткі, згодна з якімі колькасць носьбітаў можа складаць значна большую лічбу, амаль у шэсць з палавінай тыс. чал.[3] Лінгвістычны партал Ethnologue, спасылаючыся на звесткі Салмінена на 2007 год, указвае колькасць носьбітаў у 1000 чал.[4]

    Пераважная большасць носьбітаў належыць да старэйшага пакалення, з-за чаго мова знаходзіцца пад сур’ёзнай пагрозай знікнення. Між тым, расце колькасць маладых носьбітаў усходнефрызскай мовы, якія выхоўваюць сваіх дзяцей на гэтай мове.

    Развіццё

    Двухмоўны знак на нямецкай і ўсходнефрызскай (другі радок)

    Намаганні па падтрымцы мовы прыкладае арганізацыя Seelter Buund (бел.: «Затэрландскі саюз»).

    Побач з паўночнафрызскай і пяццю іншымі мовамі ўсходнефрызская трапіла ў спіс рэгіянальных моў, якія падтрымліваюцца Германіяй паводле Еўрапейскай хартыі рэгіянальных моў, ратыфікаванай у 1998 годзе. На працягу апошняга стагоддзя развіваецца літаратура на мове.

    Асноўная характарыстыка

    Фанетыка

    Усходнефрызская фанетыка лічыцца вельмі архаічнай, асабліва ў дачыненні да старафрызскай мовы[5]. Ніжэй прыведзена фанетыка паводле даследаванняў Марана Форта[6][7].

    Зычны /r/ у складзе часта рэалізуецца як галосны [ɐ].

    Кароткія галосныя:

    Літара Гук
    (паводле IPA)    		 Прыклад
    a[a]fat (тлусты)
    ä[ɛ]Sät (нядоўга)
    e[ə]ze (яны)
    i[ɪ]Lid (канечнасць)
    o[ɔ]Dot (немаўля)
    ö[œ]bölkje (крычаць)
    u[ʊ]Buk (кніга)
    ü[ʏ]Jüpte (глыбіня)

    Паўдоўгія:

    Літара Гук Прыклад
    ie[iˑ]Piene (боль)
    uu[uˑ]kuut (кароткі)

    Доўгія:

    Літара Гук Прыклад
    aa[aː]Paad (шлях)
    ää[ɛː]tään (тонкі)
    ee[eː]Dee (цеста)
    íe[iː]Wíek (тыдзень)
    oa[ɔː]doalje (супакойваць)
    oo[oː]Roop (вяроўка)
    öä[œː]Göäte (жолаб)
    üü[yː]Düwel (д'ябал)
    úu[uː]Múus (мыш)
    Літара Гук Прыклад
    ai[aːi]Bail (заклад)
    au[aːu]Dau (раса)
    ääu[ɛːu]sääuwen (сам)
    äi[ɛɪ]wäit (вільготны)
    äu[ɛu]häuw (штуршок, удар)
    eeu[eːu]skeeuw (касы́)
    ieu[i.u]Grieuw (перавага)
    íeu[iːu]íeuwen (раўніна)
    iu[ɪu]Kiuwe (падбародак)
    oai[ɔːɪ]toai (жорсткі)
    oi[ɔy]floitje (свістаць)
    ooi[oːɪ]swooije (качаць)
    ou[oːu]Bloud (кроў)
    öi[œːi]Böije (парыў ветру)
    uui[uːɪ]truuije (пагражаць)
    üüi[yːi]Sküüi (падліўка)

    На цяперашні час выбухныя ўсходнефрызскай мовы аглушыліся. Між тым, звонкае вымаўленне захоўваецца ў пажылых носьбітаў.

    Літара Гук Прыклад
    p[p]Pik (крок)
    t[t]Toom (аброць)
    k[k]koold (халодны)
    b[b]Babe (бацька)
    d[d]Dai (дзень)
    g[ɡ]Gäize (гусь)
    Літара Гук Прыклад
    g[ɣ,x]Gäize (гусь), Ploug (плуг)
    f[f,v]Fjúur (агонь)
    w[v]Woater (вада)
    v[v,f]iek skräive (я крычу)
    s[s,z]säike (шукаць), zuuzje (шаргацець)
    ch[x]truch (праз, цераз)
    h[h]hoopje (спадзявацца)
    Літара Гук Прыклад
    m[m]Moud (мужнасць)
    n[n]näi (новы)
    ng[ŋ]sjunge (спяваць)
    j[j]Jader (вымя)
    l[l]Lound (зямля [тэрыторыя])
    r[r,ɐ]Roage (жыта)
    w[w]Kiuwe (падбародак)

    Дыялектны падзел

    Затэрландскі дыялект падзяляецца на тры гаворкі, якія адпавядаюць тром асноўным сёлам муніцыпалітэта Затэрланд: рамсласкую, шарэльскую і струклінгенскую. Статус літаратурнай мовы замацаваны на рамсласкай гаворцы. Усе тры гаворкі з’яўляюцца ўзаемназразумелымі.

    Прыклад тэксту

    Прыклад тэксту на ўсходнефрызскай і параўнанне ўсходнефрызскай мовы з некаторымі іншымі германскімі мовамі на прыкладзе гэтага тэксту.

    Усходнефрызская:

    Die Wänt strookede dät Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken. Паўночнафрызская (бекінгардскі або моорынскі дыялект):

    Di dreng aide dåt foomen am dåt kan än mäket har aw da siike. Заходнефрызская:

    De jonge streake it famke om it kin en tute har op ’e wangen. Усходнефрызскі дыялект ніжненямецкай мовы:

    De Jung straktde dat Wicht üm’t Kinn to un tuutjede hör up de Wangen. Нямецкая:

    Der Junge streichelte das Mädchen ums Kinn und küsste sie auf die Wangen. Нідэрландская:

    De jongen aaide/streelde het meisje over haar kin en kuste haar op haar wangen. Афрыкаанс:

    Die seun streel die meisie oor haar ken en soen haar op haar wange. Англійская:

    The boy stroked the girl on the chin and kissed her on the cheeks. Пераклад:

    Хлопчык пагладзіў дзяўчынку на падбародку і пацалаваў яе ў шчокі. Зноскі

    1. ↑ Атлас зарожаных мовай свету Праверана 24 чэрвеня 2018.
    2. ↑ Stellmacher, Dieter. Das Saterland und das Saterländische. — Florian Isensee GmbH, 1995. — ISBN 978-3-89598-567-6.
    3. ↑ Fort, Marron C. Das Saterfriesische / Munske. — 2001.
    4. ↑ Saterfriesisch | Ethnologue
    5. ↑ Versloot, Arjen. Grundzüge Ostfriesischer Sprachgeschichte. — Munske, 2001.
    6. ↑ Fort, Marron C. Das Saterfriesische / Munske. — 2001. — С. 411-412.
    7. ↑ Fort, Marron C. Saterfriesisches Wörterbuch. — Hamburg, 1980. — С. 64-65.

    Літаратура

    Спасылкі

    Вікіпедыя мае раздзел, напісаны

    на ўсходнефрызскай мове

    Тэмы гэтай старонкі (5):
    Катэгорыя·Фрызскія мовы
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з крыніцамі з Вікідадзеных
    Катэгорыя·Вікіпедыя·Артыкулы з пераазначэннем значэння з Вікідадзеных
    Катэгорыя·Мовы Германіі
    Катэгорыя·Мовы і дыялекты паводле алфавіта