Парламент Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўночнай Ірландыі (англ.: Parliament of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) — вышэйшы заканадаўчы орган у Злучаным Каралеўстве і Каралеўскіх заморскіх тэрыторыях. Яго ўзначальвае Брытанскі манарх. Парламент двухпалатны, уключае ў сябе верхнюю палату, палату лордаў, і ніжнюю палату, палату абшчын. Палата лордаў не выбіраецца, яна ўключае ў сябе лордаў духоўных (вышэйшае духавенства англіканскай царквы) і лордаў свецкіх (членаў пэрства). Палата абшчын, наадварот, дэмакратычна абіраемая палата. палата лордаў і палата абшчын збіраюцца ў розных памяшканнях Вестмінстэрскага палаца ў Лондане. Па звычаі, усе міністры, уключаючы прэм’ер-міністра, выбіраюцца выключна з складу парламента.
Англійскі парламент быў спецыфічным саслоўна-прадстаўнічым органам, не падобным ні на адзін прадстаўнічы інстытут Еўропы. Сваім узнікненнем ён быў абавязаны як наяўным да XIII—XIV стст. палітычным формам ўзаемаадносін саслоўяў Англіі з каралеўскай уладай, так і асаблівасцям сітуацыі ва ўмовах крызісу ўлады другой паловы XIII ст. Немалое значэнне ў гэтым доўгім працэсе адыгралі і традыцыі прыцягнення каралеўскай уладай вышэйшай арыстакратыі да вырашэння дзяржаўных спраў, якія ідуць ад часоў англасаксонскай манархіі.
Гістарычным пачаткам саслоўнага прадстаўніцтва былі сходу васалаў караля, якія з сярэдзіны XII ст. сталі абавязковай часткай дзяржаўнага жыцця. У 1146 г. з удзелам баронаў і біскупаў (як свецкіх і духоўных васалаў кароны) былі зацверджаны Кларэндонскія артыкулы. Згода такога сходу на заканадаўчыя прапановы каралёў надалей стала лічыцца больш чым пажаданым. Скліканы каралём такі сход стаў гуляць і ролю вышэйшай суда — суда пэраў (роўных). У другой палове XII ст. у сходах ўдзельнічалі ўжо не толькі вышэйшыя, але і сярэднія васалы («старэйшыя і малодшыя бароны»). У Вялікай хартыі вольнасцяў была спецыяльна агавораны абавязак кароны склікаць у неабходных выпадках і ў адмысловым парадку «архіепіскапаў, епіскапаў, абатаў, графаў і старэйшых баронаў і, акрамя таго, усіх тых, хто трымае ад нас непасрэдна да вызначанага дня і ў пэўнае месца»[1]. У далейшым, абапіраючыся на Хартыю, саслоўя не толькі неаднаразова патрабавалі ад кароны яе пацверджання, але і павялі палітычную барацьбу за ўплыў гэтага сходу на размеркаванне каралеўскіх пасад.
У другой чвэрці XIII ст. савет магнатаў (духоўных і свецкіх баронаў) стаў абавязковым спадарожнікам каралеўскай улады. У 1236—1258 гг. савет склікаўся па два-тры разы на год для нарад па палітычных пытаннях; нярэдкія былі патрабаванні магнатаў ставіць і здымаць каралеўскіх службовых асоб. Ва ўмовах крызісу і распачатай грамадзянскай вайны ў Англіі (1236—1267 гг.) ўплыў саветаў магнатаў ўзмацніўся. Па Вестмінстэрскім правізіям 1258 г. сход ўстанавіла нават своеасаблівую саслоўную апеку над каралеўскім кіраваннем, стварыўшы выканаўчы савет 15-ці.
Імкненне баронаў паставіць толькі пад свой кантроль каралеўскую ўладу выклікала апазіцыю сярод больш шырокіх колаў рыцарства і гараджан. Палітычным і вайсковым лідарам апазіцыі выступіў выхадзец з французскай арыстакратыі граф Сымон дэ Манфор. Ён стаў ініцыятарам арганізацыі больш шырокага прадстаўніцтва для фарміравання новай палітычнай структуры. Пасля захопу апазіцыяй значнай тэрыторыі і падтрымкі яе Лонданам у чэрвені 1264 г., дэ Манфорам быў скліканы парламент у г. Лондане, куды, акрамя прэлатаў і баронаў, былі запрошаны па 4 прадстаўнікі ад графстваў. Гэта прадстаўніцтва прыняло адмысловы акт — «Форму кіравання», складзеную дэ Манфорам, дзе па-новаму вырашаліся пытанні ўлады караля і прадстаўніцтва. (Эпізадычна рыцараў на дзяржаўныя сходу заклікалі і раней, на працягу першай паловы XIII cт.) У новы скліканы дэ Манфорам парламент — у студзені 1256 г. — былі запрошаны не толькі рыцары ад графстваў, але і прадстаўнікі гарадоў. Гэта стала нараджэннем новай установы, дзе былі прадстаўлены асноўныя саслоўя Англіі.
Канчатковае зацвярджэнне парламента ў дзяржаўна-палітычнага жыцці Англіі заняло доўгі час: 35 — 40 гадоў. Толькі ў 1290-я гг. ён аформіўся як пастаянна дзеючая ўстанова. Тады ж за прадстаўніцтвам замацоўваецца і назва parliamentem. У кіраванне караля Эдуарда I (1272—1307 гг.) склаліся і асноўныя прынцыпы арганізацыі прадстаўніцтва.
Да сярэдзіны XIV ст. склалася падзел парламента на дзве палаты — верхнюю і ніжнюю, палату лордаў і палату абшчын. Гэтыя назвы ўвайшлі ў шырокае ўжыванне пазней, у XVI ст.верхняя палата ўключала прадстаўнікоў свецкай і царкоўнай арыстакратыі, якія ўваходзілі і ў Вялікі каралеўскі савет. Лордам рассылаліся імянныя запрашэння на сесіі за подпісам караля.
Назва ніжняй палаты адбываецца ад слова commons (абшчыны). У XIV ст. яно азначала асаблівую сацыяльную групу, якая ўключае рыцарства і гараджан. Такім чынам, суполкамі стала называцца тая частка вольнага насельніцтва, якая валодала паўнатой правоў, вызначаных дастаткам і добрым імем. Паступова аформілася права кожнага які належаў да гэтай катэгорыі падданых абіраць і быць абраным у ніжнюю палату парламента (сёння мы называем такія правы палітычнымі).
Найважнейшым этапам у станаўленні брытанскага парламентарызму стала Англійская рэвалюцыя 1640—1660 гг. Менавіта яна заклала тыя асновы парламенцкага ладу, якія існуюць у Вялікабрытаніі да гэтага часу. На гэтыя гады прыпадае найбольш жорсткая барацьба парламента за сваё месца ў дзяржаўным кіраванні.
«Слаўная рэвалюцыя» 1688 г. і прыход да ўлады Вільгельма III Аранскага (1689—1702 гг.) падвялі рысу пад шматвяковай барацьбой паміж каронай і нацыянальным прадстаўніцтвам. Аднак адбыўся пераварот гістарычна быў завяршэннем агульнага працэсу пераўтварэння англійскай абсалютнай манархіі ў новую канстытуцыйную манархію, пры якой паўнамоцтвы караля былі абмежаваныя прэрагатывамі парламента, інстытутамі палітычнай волі і самастойнай юстыцыі. Новы дзяржаўны лад — канстытуцыйнай парламенцкай манархіі — быў юрыдычна аформлены і замацаваны шэрагам заканадаўчых актаў, прынятых на працягу 1689—1716 гг. Найважнейшамы з гэтых актаў быліБіль аб правах 1689 г.[2], які ўсталяваў вяршэнства парламента ў галіне заканадаўчай улады і фінансавай палітыкі, а таксама Акт аб ўладкаванні 1701 г.[3], які ўсталяваў парадак пасада ў спадчыну і ўтрымліваў далейшыя ўдакладненні прэрагатыў заканадаўчай і выканаўчай улады.
Асабліва важнай рысай гэтага канстытуцыйнага замацавання было тое, што гэтыя заканадаўчыя акты былі выдадзеныя прадстаўнічым органам і ўяўлялі як бы палітычнае пагадненне з каронай (выдадзены манархам у выглядзе самоограничительных умоў, якія фармальна нельга было забараніць адклікаць. Гэта гарантавала юрыдычную трываласць канстытуцыйных актаў, а таксама першапачатковае змена палітыка-юрыдычных пазіцый у бок несумненнага перавагі парламента.
Парламент XVIII—XIX стст. цалкам успрыняў арганізацыю гістарычнага англійскага парламента, але ў дзейнасці яго склалася шмат новых канстытуцыйных звычаяў — у асаблівасці звязаных з заканадаўствам і ўзаемаадносінамі з каронай. Канстытуцыйныя звычаі сталі адыгрываць найважнейшую ролю сярод крыніц парламенцкага права.
Важную ролю станауленні незалежнасці парламенту сталі тры выбарчыя рэформы 1832 г, 1867 г., 1884—1885 г. Рэформа 1832 г. мела далёка ідучыя наступствы, так як пакончыла з сярэднявечнай сістэмай фарміравання вышэйшага прадстаўнічага органа — палаты абшчын. Яе вынікі не абмяжоўваючысяліся чыста механічным павелічэннем электарату, ацэньваць якое неабходна ў кантэксце канкрэтна-гістарычнай сытуацыі, улічваючы не толькі саму барацьбу і вылучаныя ў яе ходзе патрабаванні, але і яе значэнне для палітычнага жыцця краіны ў наступны перыяд. Наступныя рэформы 1867 і 1884—1885 гг., яшчэ больш пашырылі выбарчае права. У выніку правядзення трох выбарчых рэформаў быў сур’ёзна зменены аблічча прадстаўнічых інстытутаў улады ў Вялікабрытаніі. Палаце лордаў прыйшлося растацца з надзеямі на раўнапраўе з палатай абшчын, якая стала дамінуючым элементам брытанскага парламента. Цяпер ніжняя палата, абапіраючыся на больш шырокі электарат, прэтэндавала на ролю выразительницы інтарэсаў усёй нацыі, у той час як лорды, па-ранейшаму, прадстаўлялі інтэрэсы толькі свайго класу.
Мадэрнізацыя палітычнай сістэмы Вялікабрытаніі ў XIX ст. завяршылася, такім чынам, усталяваннем домінуючага становішча парламента ва ўзаемаадносінах з урадам і ператварэннем парламента ў орган, яки вызначае бягучую палітыку дзяржавы (другая трэць XIX-канец XIX ст.). У выніку быў сфармаваны найбольш класічны ўзор сістэмы парламентарызму (хоць і ў рамках канстытуцыйнай манархіі) з адказным парламенцкіх урадам і парламенцкімі партыямі, характэрны наогул для палітычнай сістэмы новага часу. Гэта забяспечыла Вялікабрытаніі стабільнае рэфармаванне розных абласцей сацыяльнай і палітычнай жыцця, рашэнне шматлікіх вострых эканамічных і палітычных, у т. ч. знешнепалітычных, праблем. Да пачатку XX ст. Вялікабрытанія ўяўляла найбольш вольную ў палітычным і прававым сэнсе краіну, найбольш магутная дзяржава усяго заходняга свету, цэнтр велізарнай каланіяльнай імперыі, існаванне якой таксама забяспечвала палітычную стабільнасць у краіне.
З другой паловы XIX ст. ўрад стаў аказваць ўсё больш вызначальнае ўздзеянне на заканадаўчую працэдуру. З 1881 г. ўвайшло ва ўжытак «правіла спешнасці», згодна з якім прэм’ер-міністр мог прапанаваць палаце абшчын абмеркаваць біль па-за ўстаноўленай чарговасці ў сілу асаблівай дзяржаўнай важнасці. Дэпутаты атрымалі права патрабаваць спыненне спрэчак (з 1887 г.), і за такую рэзалюцыю абавязкова павінны былі галасаваць. Да гэтага ход спрэчак ніяк не рэгламентаваны, і іх працягласць ыла адвольнай. Казаць дэпутаты парламента маглі толькі без якіх-небудзь запісак. Тады ж ўвайшло ў практыку правіла «гільяціны»: на абмеркаванне законапраекта загадзя адводзілася пэўны час, і калі біль не быў абмеркаваны цалкам, не абмеркаваныя часткі ставіліся на галасаванне без далейшых спрэчак.
Вяршэнства палаты абшчын было выразна ўстаноўлена ў пачатку XX ст. У 1909 г., палата абшчын прыняла так званы «народны бюджэт», які ўводзіў шматлікія змены падаткаабкладання, нявыгадныя для багатых землеўладальнікаў. Палата лордаў, якая складалась з магутнай зямельнай арыстакратыі, адхіліла гэты бюджэт. Выкарыстоўваючы папулярнасць гэтага бюджэту і непапулярнасць лордаў, у 1910 г. выбары выйграла ліберальная партыя. Выкарыстоўваючы вынікі выбараў, ліберальны прэм’ер-міністр Герберт Генры Асквіт прапанаваў парламенцкі закон, які павінен быў абмежаваць паўнамоцтвы палаты лордаў. Калі лорды адмовіліся прыняць гэты закон, Асквіт звярнуўся да караля з просьбай зрабіць некалькі сотняў ліберальных пэраў, каб размыць большасць кансерватыўнай партыі ў палаце лордаў [4]. Перад такой пагрозы, палата лордаў прыняла Парламенцкі акт, які дазваляў лордам толькі затрымліваць прыняцце закона на тры сесіі (скарочана да двух сесій ў 1949 г.), пасля чаго ён ўступаў у дзеянне, нягледзячы на іх пярэчанні [5].
У другой палове XX ст. былі праведзены далейшыя рэформы парламенту: ў 1958 г. Акт аб пажыццёвых пэрах дазволіў перыядычнае стварэнне пажыццёвых пэраў. У 1960-я, стварэнне спадчынных пэраў было спынена, і з тых часоў амаль усе новыя пэры былі толькі пажыццёвымі. Акт аб палаце лордаў 1999 г. адмяніў аўтаматычнае права спадчынных пэраў на месца ў вышэйшай палаце, за выключэннем 92 пэраў.
Асноўнай формай дзейнасці парламента было заканадаўства. З сярэдзіны XVIII ст. прымалася ў сярэднім па 250 біляў ў год. У заканадаўчай працэдуры першае месца належала палаце абшчын. У прыватнасці, толькі яна магла ініцыяваць фінансавыя білі (звязаныя з падаткаабкладаннем і расходаваннем дзяржаўных сродкаў). У астатнім працэдура адрозніваецца ў залежнасці ад таго, ставіўся ці законапраект да катэгорыі прыватных ці публічных біляў.
Прыватны біль (Private Bill) быў самым шматлікім тыпам закона. Прапанову аб такім мог унесці любы выбаршчык, які заручыўся падтрымкай хаця бы аднаго дэпутата. Ён дакранаўся мясцовых спраў, якія патрабуюць дзяржаўнага ўмяшання. Прыватны біль уяўляўся ў выглядзе петыцыі (і быў як бы працягам гэтага права) і далей абмяркоўваўся ў трох па-асабліваму складзеных камітэтах: пастаянным з 11 дэпутатаў, камітэце адбору з 6 дэпутатаў, праходжання. Затым ён ўносіўся на меркаванне Палаты абшчын і галасаваць, як правіла, без дэталёвых спрэчак.
Публічны (Public Bill) біль уяўляў, уласна, у шырокім сэнсе закон. Яго ўносіў ўрад. Папярэдняе абмеркаванне праводзілі спецыяльна створаныя дэпутацкія камісіі — як правіла, па 5 дэпутатаў. Кожны біль павінен быў прайсці тры чытання — рознага значэння і пэўнасці. Першае чытанне было фармальным і не мела змястоўнага значэння, т. е. палата проста паведамляе аб праекце. Другое — было канцэпцыённым, і пасля яго надрукаваны праект (да 1849 г. — перапісаны на пергаменце) накіроўваўся ў камісію. Толькі у трэцім чытанні ўласна зацвярджаўся ці адхіляўся законапраект. Публічныя білі павінны былі прайсці разгляд абавязкова ў кожнай палаце парламента на працягу адной сесіі. Галасаванне ў Палаце абшчын праводзілася па прынцыпе «Так» — «Не», у палаце лордаў — «Згодны» — «Не згодны». Затым законапраект паступаў праз канцлера на зацвярджэнне манарху.
Акрамя заканадаўчай дзейнасці, дэпутаты парламента мелі паўнамоцтвы запыту да ўрада. З пачатку XVIII ст. яны былі фармальныя і зводзіліся да права задаваць пытанні беззмястоўнага характару члену кабінета (т. б. ці вядома здарэнне або з’ява ўраду). З 1783 г. яно было прызнана афіцыйна. Аднак за членамі кабінета таксама было прызнана права адказваць ці не адказваць на запыты. Толькі ў 1869 г. права парламенцкага запыту стала важным канстытуцыйным звычаем, і лёс запыту была ўзаемазлучаная з даверам членам кабінета ці ўсім ўраду.
З 1330 г. парламент збіраўся не радзей аднаго разу ў год (фактычна часцей — да чатырох разоў на працягу года, калі гэта патрабавала палітычная сітуацыя). Пасяджэнні, за вылікам часу пераездаў, святаў і іншых перапынкаў, працягваліся ў сярэднім ад двух да пяці тыдняў. Так як парламент адкрываўся па запрашэнні караля, то яго ўдзельнікі збіраліся ў тым месцы, дзе ў дадзены момант знаходзіўся каралеўскі двор. Як правіла, гэта было Вестмінстэрскае абацтва.
Мовай парламенцкай дакументацыі, асабліва пратаколаў сумесных пасяджэнняў палат, быў французскі. Некаторыя з запісаў, у асноўным службовыя або якія адносяцца да спраў Царквы, вяліся на латыні. У вуснай парламенцкай прамовы ў асноўным таксама выкарыстоўваўся французскі, але з 1363 г. прамовы дэпутатаў часам прамаўляліся і на англійскай мове.
У 14-15 стст. ў грамадстве складваецца ўяўленне і аб статусе дэпутата. Гэта паняцце роўна тычылася членаў абедзвюх палат і ўключала шэраг юрыдычных прывілеяў, перш за ўсё дэпутацкую недатыкальнасць. Апошняя, якая ўвайшла ў практыку да пачатку 15В., Мела на ўвазе ахову жыцця і маёмасці дэпутатаў, а таксама свабоду ад арышту (і тое, і другое — толькі на час сесіі).
Асаблівае значэнне мела дзейнасць парламента, звязаная з падаткаабкладаннем. Фіскальная сістэма дзяржавы яшчэ толькі фарміравалася, і многія падаткі, у першую чаргу прамыя, з’явіліся надзвычайнымі. Адзначым, што падаткі ў Англіі плацілі ўсё, і не толькі трэцяе саслоўе, як у Францыі. Гэта акалічнасць адхіляе адну з магчымых прычын канфрантацыі паміж саслоўямі.
З 1297 г. парламент валодаў правам дазваляць прамыя падаткі на рухомую маёмасць. З 1320-х гг. ён дазваляе збор экстраардынарных падаткаў. У неўзабаве палата абшчын дамаглася такога ж правы і ў дачыненні да мытных пошлін. Такім чынам, асноўную частку фінансавых паступленняў кароль атрымліваў пры згодзе ніжняй палаты (афіцыйна — у выглядзе яе дару), якая выступала ад імя тых, каму трэба было гэтыя падаткі плаціць. Моцныя пазіцыі палаты абшчын у такой важнай для караля справе, як фінансы, дазваляла ёй пашырыць свой удзел і ў іншых галінах парламенцкай дзейнасці.
Нарэшце, існавала яшчэ адна вобласць дзейнасці парламента, вельмі важная для разумення ролі гэтага інстытута ў дзяржаве і грамадстве. З’яўляючыся вышэйшай судовай інстанцыяй і заканадаўчым органам, парламент прымаў шматлікія петыцыі па самых розных пытаннях — як ад прыватных асоб, так і ад гарадоў, графстваў, гандлёвых і рамесных карпарацый і г.д. Для іх разгляду ствараліся спецыяльныя камісіі, але першапачаткова петыцыі паступалі ў палату абшчын.