Абвінавачанне ахвяры, ці віктымблэймінг ( . Victim blaming), адбываецца, калі на ахвяру злачынства, няшчаснага выпадку ці любого віду гвалту ўскладаецца поўная або частковая адказнасць за здзейсненае ў дачыненні да яе парушэнне або тое, што адбылося няшчасце. Як правіла, абвінавачванне ахвяры прымае форму расісцкіх, сексісцкіх і класісцкіх сцверджанняў.[1] Аднак гэтая пазіцыя можа існаваць і незалежна ад такіх відаў нецярпімасці, а ў некаторых краінах нават носіць па меншай меры напаўафіцыйны характар. З пункту гледжання сацыяльнай псіхалогіі, абвінавачванне ахвяры - гэта наступства веры ў справядлівы свет.
З кропкі зроку сацыяльнай псіхалогіі, абвінавачанне ахвяры асноўваецца на веры ў справядлівы свет[2]. Вера ў справядлівы свет — гэта кагнітыўнае скажэнне, пры якім чалавек верыць у тое, што любое дзеянне выклікае заканамерныя і прадказальныя вынікі. Для такога чалавека невыносная думка пра тое, што няшчасце можа адбыцца з кім-небудзь цалкам выпадкова. Як паказаў першаадкрывальнік феномена веры ў справядлівы свет Мелвін Лернер, каб пазбегнуць прызнання памылковасці сваіх уяўленняў аб справядлівым ладзе свету, людзі рэінтэрпрэтуюць несправядлівую падзею, звязваючы яе з паводзінамі ці ўласцівасцямі ахвяры, і тым самым адначасова абвінавачваюць і прыніжаюць яе.[3]
Тэрмін «абвінавачанне ахвяры» (victim blaming) упершыню выкарыстаў Уильям Райан у аднайменнай кнізе (Blaming the Victim), апублікаванае ў 1971 году.[4][5][6][7][8] Райан апісвае абвінавачанне ахвяры як ідэалогію, якая прыймаецца для апраўдання расізму і сацыяльнай несправядлівасці ў адносіне чарнаскурага насельніцтва ЗША. Кніга была напісана ў якасці рэакцыі на кнігу Патрыка Мойнигана «Негрыцянская сям’я: за ўмяшанне дзяржавы» (The Negro Family: The Case for National Action), якая выйшла ў 1965 годзе і вядомую ў ЗША як «справаздачу Мойнигана» (the Moynihan Report).
Мойніган лічыў непасрэднай прычынай цяжкага становішча афраамерыканцаў сямейную структуру з пераважна ці ўвесь час адсутнымі бацькам і маці, якая залежыць ад дзяржаўнай падтрымкі ў забеспячэнні дзяцей харчаваннем, адзеннем і медыцынскай дапамогай. На думку Мойнігана, каб змяніць сітуацыю, патрабаваліся дзяржаўныя меры па ўмацаванні нуклеарнай сям’і сярод чарнаскурага насельніцтва. На думку Райана, тэорыі Мойнтгана былі спробамі пераменшыць ролю сацыяльна-структурных фактараў у існаванні беднасці і ўскласці адказнасць на саміх бедных, іх паводзіны і культурныя патэрны. Кнігу Райана называюць «зруйнавальнай крытыкай ментальнасці, вінаваціць бедных у іх беднасці, а слабых - у іх слабасьці»
Хоць менавіта Райан папулярызаваў тэрмін «абвінавачанне ахвяры», сама з’ява добра вядома ў чалавечых псіхалогіi і гісторыі. У выключнасці, мноства прыкладаў абвінавачання ахвяры можна знайсці у Ветхам Запавеце, дзе трагедыі і катастрофы апраўдваюцца папярэднім паводзінамі і грахамі ахвяр.[9]
Інтэнцыю абароны злачынца і ўскладання частковай адказнасці за злачынства на яго ахвяру можна выявіць ўжо ў першых працах па інтэракцыоянісцкай, або пазітывісцкай віктымалогіі, напрыклад, у класічнай працы Б. Мендэльсона «Новая галіна бія-псіха-сацыяльнай навукі: віктымалогія» (1956)[10][11] Найбольш паслядоўную крытыку прымянення гэтых паняццяў для абвінавачвання ахвяры выказвалі фемінісцкія даследчыкі - у першую чаргу, у дачыненні да ахвяраў гендэрнага гвалту.
У 1971 году вікцімолаг-пазітывіст Менахем Амір апублікаваў сваё даследаванне аб згвалтаваннях «Патэрны ў згвалтаваннях з прымяненнем фізічнай сілы» (Patterns in Forcible Rape), у якім прапанаваў паняцце «згвалтавання, справакаванага ахвярай» (victim-precipitated rape). Паводле азначэння Аміра, «правакацыю» можна выявіць у выпадках, калі ахвяра, з пункту гледжання гвалтаўніка, дала невідавочнае згоду на секс ці дазволіла змясціць сябе ў небяспечную або ўразлівую сітуацыю. У прыватнасці, даследчык прапанаваў адносіць да «правакацый» ўжыванне алкаголю, згоду сесці ў машыну незнаёмага мужчыны, згоду на тую ці іншую форму сексуальнага ўзаемадзеяння, а таксама недастаткова рашучы супраціў гвалтаўніку. Амір заключыў, што «так ці інакш, ахвяра заўсёды з’яўляецца прычынай злачынства»
З крытыкай працы Аміра з фемінісцкіх пазіцый выступіла Памэла Лэйкс Вуд. У артыкуле, апублікаваным у American Criminal Law Review, яна адзначае, што адзіная магчымасць для жанчыны-ахвяры пазбегнуць абвінавачванняў - гэта жыць у пастаянным страху, што кожны мужчына можа апынуцца гвалтаўніком. Падобныя пярэчанні былі выказаны Куртам Вайсам і Сандрай Борхес, якія заявілі, што з прапанаванай Амірам канцэпцыі згвалтавання ў рэчаіснасці вынікае, што «адзіны патрэбны інгрэдыент для згвалтавання, справакаванага ахвярай, - гэта ўяўленне гвалтаўніка».[12]