Тамірыс (грэч.: Τόμυρίς, стар.-перс.: Tahm-Rayiš[1], прыблізна 570—520 гады да н.э.) — царыца[2][3][4] (стар.-грэч.: βασίλεια) масагетаў, на думку даследчыкаў, скіфскага качавога народа.
На думку адных даследчыкаў, імёны царыцы Тамірыс (стар.-грэч.: Τομύρι) і яе сына Спаргапіса (стар.-грэч.: Σπαργαπίσης) маюць персідскае паходжанне, на думку іншых імя сына царыцы Том касач напамінае імя скіфскага цара Спаргапіса. Падабенства імёнаў можна вытлумачыць сваяцтвам паміж іранамоўнымі плямёнамі (еўрапейскіх) скіфаў і масагетаў[5][6].
Найранейшае апісанне масагетаў, іх царыцы Том касач і яе перамогі над персідскім царом Кірам II Вялікім, пасля спробы апошняга завалодаць царствам масагетаў, прыводзіць Герадот, які піша амаль праз сто гадоў пасля згадваных падзей. Гісторыя Тамірыс і яе перамогі над Кірам была добра вядомая ў антычным свеце і стала легендай; такія пісьменнікі антычнасці як Страбон, Паліэн, Касіядор і Іардан гэтак жа пісалі пра яе[7].
Герадот паведамляе, што Кір, пяройдучы раку Аракс і паглыбіўшыся на тэрыторыю масагетаў на адзін дзённы пераход, па радзе лідзійца Крэза, уладкаваў масагетам пастку. Персы пакінулі лагер з запасам віна, які абараняла небаяздольная частка, а асноўныя войскі адышлі назад да ракі. Масагеты, як толькі адолелі праціўніка, узлеглі і сталі баляваць, а насыціўшыся ежай і віном, заснулі. Персы ж, прыйдучы, перабілі многіх з іх, а яшчэ больш захапілі ў палон, сярод іншых і сына царыцы Тамірыс, які камандаваў масагетамі, імя якога было Спаргаліс[8]. Пазнаўшы пра гэта, Тамірыс скіравала Кіру ліст: «Згаладалы сыходзь крывёю Кір, … аддай мне майго сына і сыходзь з гэтай краіны бяскарна… Калі ж ты не зробіш гэтага, то клянуся табе сонцам, валадаром масагетаў, я напаю цябе крывёй, хоць ты і ненаедны»[9][10].
Паводле Герадота, запалонены Спаргапіс угаворвае Кіра зняць з сябе кайданы, а калі ж быў вызвалены і як толькі змог валодаць рукамі, пазбывае сябе жыцця[9].
Тамірыс жа, калі Кір яе не паслухаўся, сабраўшы ўсё сваё войска, уступіла з Кірам у бой. Большая частка персідскага войска была знішчана тут жа на месцы, а сам Кір загінуў[11]. Па адных сведчаннях, абезгалоўлены труп Кіра быў укрыжаваны[12], а яго галаву Тамірыс сунула ў вінны мех[13], напоўнены чалавечай крывёй і дадала наступнае: «Ты мяне, жывую і атрымалую над табой перамогу ў бітве, загубіў, захапіўшы хітрасцю майго сына. Я ж цябе, як пагражала, напаю крывёй» (па іншай версіі «Ты прагнуў кроў, цар персаў, так пей яе зараз дасыта!»)[11][14]. Герадот заве гэту бітву самай жорсткай з тых, якія былі ў варвараў[11].
На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тамірыс
Булат Джандарбеков — известный писатель, автор дилогии «Саки», в которую входят романы «Томирис» и «Подвиг Ширака».