wd wp Пошук:
    ⬜

    Дажынкі

    Плакат часоў ІІ сусветнай вайны

    Дажы́нкі, Прачыстая (Успленне, Багародзіца, Першая Прачыстая, Вялікая Прачыстая, Аспажа, Гаспажа, Спажа, Вялікая Спажа, Зялёная, Зельная, Спленне, Талака[1]) — старажытные народнае свята, якое прысвячалася сканчэння жніва. Людзі на нейкі час рабіліся вольнымі ад цяжкай працы, атрымлівалі адпачынак і — найперш — ураджай.

    Сканчэнне жніва святкавалася ў многіх народаў, але ў беларусаў традыцыя захавалася ў вельмі архаічным выглядзе. Суправаджаліся танцамі, песнямі, рознымі абрадамі язычніцкага паходжання. У наш час дажынкі адзначаюць як свята ўраджаю.

    Гісторыя

    Паводле Я. Карскага, першыя згадкі пра свята сустракаюцца ў хроніках пад ХІІ ст. Хаця сама традыцыя можа весці свой пачатак яшчэ ад неаліту, калі на Беларусі з’явілася земляробства.

    Святкаванне

    «Завіванне барады»

    У многіх вёсках, сабраўшы ўраджай, было прынята пакідаць на полі некалькі нязжатых каласкоў. Іх абвязвалі поясам. Гэта і звалося «завіць бараду». Побач з імі клалі хлеб з соллю, яйкі. Апошнія каласкі зваліся ў розных мясцінах Дзедава Барада, Богава Барада. Або казалі, што пакідаюць каласкі «казе на бараду». Верагодна, тут маюцца на ўвазе персанажы Дзеда і Казы, у якіх на Каляды апраналіся калядоўшчыкі. Верагодна, Дзед ці Каза — рэшткі нейкіх язычніцкіх духаў ці багоў, чые сапраўдныя імёны, найхутчэй, сёння ўжо забытыя, але якія ўвасаблялі зямную плоднасць і ўраджай.

    У Быхаўскім раёне казалі, што пакідаюць каласкі «на бараду Богу». «Бараду» палолі рукой, загорнутай у рукаў. Побач рассцілалі чыстае палатно, на якую клалі кавалачак хлеба і соль.

    Т. М. Осіпава з вёскі Нясяты прагадвала, што ў даўніну на полі пакідалі 5 каласкоў, утыкалі з зямлю палку і прывязвалі да яе гэтыя каласкі. «Бараду» упрыгожвалі, абкладвалі кветкамі.

    «Багіня з поля ідзець…»

    Скончыўшы жніво, дзяўчаты абіралі паміж сабою Багіню. Яе «каранавалі» вянком, давалі ў рукі апошні зжаты сноп (які зваўся «дажынкавым снапом»). Багіня ўзначальвала шэсце да хаты гаспадара. Да шэсця, акрамя дзяўчат, далучаліся замужнія і старыя жнеі. Па дарозе яны спявалі:

    Ды гудзець поле, гудзець,

    Багіня з поля ідзець.

    Гаспадару, не ўмыкайся,

    У святлічку не схавайся…

    — [2].

    Гаспадар сустракаў працэсію, праводзіў яе ў хату. Пачыналіся музыка і танцы, якімі кіравала Багіня. З рэшты яна дзякавала гаспадару, казала: «Дай божа табе, нябожа, абяваць, насяваць, а нам жаць, дажынаць». Гаспадар у адказ накідваў на галаву Багіні пакрывала з дажынкавым снапом і адорваў яе пшанічным хлебам.

    Абранне Талакі

    У іншых мясцінах замест Багіні абіралі Талаку. На галаву абранай дзяўчыны клалі вянок з розных пахучых кветак і траў, давалі ў рукі дажынкавы сноп, і ладзілі вакол яе харавод з песняю:

    Добры вечар, добры вечар!

    Добры вечар, Талака!

    …Да вазьмі ад нас, вазьмі,

    Гэты збожны ты снапок,

    Да надзень жа, надзень,

    З краскамі прыгож вянок!

    — [3].

    Даследчык-аматар Павел Шпілеўскі, вывучаючы падобную абраднасць, зрабіў выснову, што ў язычнійкай Беларусі калісьці існавала багіня з імем Талака. На самой справе багіні Талакі ніколі не было. Гэта позняя персаніфікацыя. Хаця сам абрад, несумненна, старажытны, і мог быць прысвечаны нейкаму невядомаму сёння боству.

    Сноп-баба

    У Мінскай губерні апошні дажыначны сноп апраналі ў хустку, у жаночую сарочку і звалі яго «бабай». Жнеі ставілі бабу на ўскраіне поля, садзіліся вакол і ладзілі застолле. Потым накіроўваліся да хаты гаспадара, па дарозе спявалі, а з сабою неслі «бабу». У хаце яе ставілі ў куце, пад іконамі. Верагодна, і «баба», і Талака, і Багіня — гэта ўспамін пра нейкага язычніцкага жаночага персанажа, багіню ўраджаю.

    Іншыя традыцыі

    Прымаўкі гэтага дня: «Прыйшла Прачыстая — стала поле чыстае», «Прачыста — сяўба чыста, а касьба не чыста», «Гаспажа — хлеба дзяжа» (Брэсцкі павет)[4]; «Прыйшла Прачыстая — перапечка чыстая» (Ігуменскі павет); «Надышло Успленне — цягні бульбу за карэнне» (Столінскі раён); «Прачыстая не глядзіць бяла, а глядзіць, каб паляніца была» (Клічаўскі раён).

    Дажынкам было прысвечана шмат дажынкавых песень, якія спявалі ў канцы жніва, вяртаючыся з поля ў вёску і на застоллі. Яны былі значна весялейшыя за жніўныя песні, бо ў апошніх спявалася пра нялёгкую працу і долю жней і іх дзяцей.

    У народных песнях гэты дзень згадваецца ў сувязі з разнастайнымі сельскагаспадарчымі работамі: «Прачыста снапкі падае», «на восець носіць», «папары мяшае», «пчолак ладзіць, кадкі мёдам налівае»[5].

    Прачыста маці ішла зажынаці

    У чыстае поле з пшонным пірагом.

    З пшонным пірагом, з залатым сярпом.

    У левай руцэ пшонны піражок,

    У правай руцэ залаты сярпок:

    Я раз разну — я сноп нажну,

    Я і два разну — я капу нажну!

    Сноп ад снапа — на валовішча,

    Капа ад капы — паўтараста шагоў!

    (Магілёўская губ.)[6]

    Прачыста жытцо сеець,

    А меншая ў помач стала,

    Жытцо скора запахала,

    (Міёрскі раён)

    У некаторых раёнах лічылася, што ад Прачыстай пачынаецца «маладое бабскае лета», якое заканчваецца на Галавасека 29 жніўня (11 верасня) [7].

    Этнографамі зафіксавана вялікая колькасць звычаяў, абрадаў і павер’яў, што датычаць гэтага моманту, ад якога ў многім залежаў будучы ўраджай. Першыя звязаны з такімі магічнымі атрыбутамі, як «поўня», «яйка», «сякера», «ахвяраванне зямлі», «сустрэча», «чысціня» і іншымі, што суправаджаюцца рознымі і шматлікімі павер’ямі, другія — з асвечаным зернем, малітвай. Некаторыя даследчыкі лічаць, што 15 (28) жніўня з’яўляецца агульнаславянскім святам ураджаю[8].

    На Палессі Прачыстую называлі Зельнаю (параўнай польскае назва «Święto Matki Boskiej Zielnej»), бо асвячалі разам са збожжам «усялякія зелля».

    У 1930-х гадах у Заходняй Беларусі, якая ўваходзіла ў склад Польшчы, у верасні праходзілі фестывалі «Дажынкі», прысвечаныя сабранаму ўраджаю.

    Гл. таксама

    Зноскі

    1. ↑ Лозка А. Беларускі народны каляндар. — Мінск: Полымя, 2002. — с. 163:
    2. ↑ [Кухаронак, Т.І. Маскі ў каляднай абраднасці беларусаў / Т.І. Кухаронак – Мінск: Ураджай, 2001. ]
    3. ↑ [Кухаронак, Т.І. Маскі ў каляднай абраднасці беларусаў / Т.І. Кухаронак – Мінск: Ураджай, 2001. ]
    4. ↑ Крачковский Ю. Ф. Очерки быта западнорусского селянина. — Масква, 1874
    5. ↑ Жыцця адвечны лад: Беларускія народныя прыкметы і павер’і. Кн. 2. — Мн., 1998. — С. 513—515
    6. ↑ Романов Е. Р. Белорусский сборник. Вып. 8. Быт белоруса. — Вильно, 1912
    7. ↑ Романов Е. Р. Белорусский сборник. Вып. 8. Быт белоруса. — Вильно, 1912
    8. ↑ Лозка А. Беларускі народны каляндар. — Мінск: Полымя, 2002. — С. 162.

    Літаратура

    Спасылкі

    Тэмы гэтай старонкі (8):
    Народны каляндар усходніх славян
    Святы 15 жніўня
    Святы 28 жніўня
    Культура Беларусі
    Беларускія народныя святы
    Славянскія святы
    Вікіпедыя:Спасылка на Вікісховішча непасрэдна ў артыкуле
    Святы паводле алфавіта