wd wp Пошук: ⬜

Ян Каханоўскі

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Каханоўскі. Не блытаць з Ян Каханоўскі з Чарналесся. Ян (Юзэфавіч) Каханоўскі — выкладчык мужчынскай гімназіі Гродна, стваральнік Гродзенскага заапарка. Падчас нацысцкай акупацыі быў як закладнік расстраляны на 2-м форце Гродзенскай крэпасці каля вёскі Навумавічы.

Дзейнасць

Першы ў Беларусі батанічны сад і заапарк былі створаны ў Гродне настаўнікамі і вучнямі польскай Гродзенскай мужчынскай гімназіі ім. Адама Міцкевіча.

Гэтая гімназія дзейнічала ў Гродне з 1920 года на месцы былога рэальнага вучылішча, адкрытага яшчэ расійскімі ўладамі. Будынак для яго быў пабудаваны ў 1907 г. у паўночна-ўсходняй частцы былога батанічнага саду медыцынскай акадэміі, які быў заснаваны ў часы Рэчы Паспалітай у 1776 г. і спыніў сваё існаванне ў 1781 г.

Адраджэнне батанічнага саду адбылося дзякуючы выкладчыку біялогіі і вялікаму патрыёту Гродзеншчыны прафесару Яну Каханоўскаму.

Ян Каханоўскі пры падтрымцы гарадскога таварыства аматараў прыроды дамогся ад магістрата дазволу закласці навучальны батанічны сад. На тэрыторыі плошчай 0.3 га, прылеглай да гімназіі, у 1926 г. былі разбітыя градкі і клумбы, аддзеленыя дарожкамі, каб клас мог размясціцца для агляду і апісання раслін. Падбор іх ажыццяўляўся ў адпаведнасці з вучэбнай праграмай гімназіі. У першы год існавання ў батанічным садзе растуць 309 відаў раслін. У 1928 г. колькасць іх павялічылася да 830 , уключаючы дрэвы і хмызнякі . Для лепшага разумення развіцця прыроды расліны ў садзе былі падзеленыя па групах і тыпам з улікам сістэматыкі . Іх вырошчваннем займаліся навучэнцы, члены гуртка аматараў прыроды, які дзейнічаў пры гімназіі з 1920 года.

Ян Каханоўскі, як арганізатар і педагог, карыстаўся вялікім аўтарытэтам у Гродна і за яго межамі. Яму ўдалося аб’яднаць настаўнікаў біялогіі школ горада. На рэгулярных сумесных пасяджэннях пад яго старшынствам абмяркоўвалі пытанні выкладання біялогіі, аховы і вывучэння мясцовай прыроды. Натуральна, што ім было дазволена калегам прыводзіць сваіх вучняў у батанічны сад. У 1926 годзе адбылася 51 экскурсія з удзелам 1364 дзяцей, у 1927 — адпаведна 67 і 1832, у 1928—109 і 3385.

Ідэю фактычна міжшкольнага батанічнага саду падтрымаў магістрат і стаў аказваць яму фінансавую дапамогу. У 1926 годзе ім выдзелена гімназіі 950 злотых, у 1927—1200, на 1928 планавалася — 1600 злотых. Школьны інспектарат і дырэктары школ абавязаліся штогод гасіць па 100 злотых. Але гэтыя паступлення былі нерэгулярны, і гімназія пастаянна адчувала цяжкасці ва ўтрыманні батанічнага саду.

Не гледзячы на праблемы, Яну Каханоўскаму не толькі ўдалося захаваць батанічны сад, але і значна пашырыць яго. У 1928 годзе для паглыблення ведаў вучняў па заалогіі адкрыта 2 новых аддзела.

Спачатку быў арганізаваны жывы куток ў двары гімназіі. Аднойчы летам нёманскія рыбакі поруч мястэчка Лунна, што недалёка ад Гродна, знайшлі параненага ў бойцы з выдрай чорнага бабра. Пра гэта стала вядома настаўніцы мясцовай школы. Яна тут жа дала тэлеграму Яну Каханоўскаму. Прафесар, не марудзячы, прыехаў ратаваць жывёлу. Звярок не даваўся ў рукі на працягу двух дзён, але біёлаг здолеў перавязаць яму раны, а затым прывезці яго ў Гродна ў гімназію. Неўзабаве побач з клеткай чорнага бабра з’явіліся вальер з казой, клеткі з барсукамі і вожыкамі, зайцамі і ваўком. Першапачаткова мелася 17 відаў звяроў і птушак, пераважна мясцовых, у тым ліку рэдкіх.

Дзейнасць другога аддзела мела вытворчую накіраванасць: Ян Каханоўскі імкнуўся прыцягнуць моладзь да вырошчвання тутавага шаўкапрада, і гэтую новую прамысловую галіну укараніць у мясцовыя гаспадаркі для павышэння даходаў.

Пасля пашырэння сад стаў называцца біялагічным. Але з-за малой плошчы цяжка было ўтрымліваць жывёл, для іх не хапала памяшканняў. Яну Каханоўская удалося пры падтрымцы грамадскасці дамагчыся ад магістрата перадачы закінутага гарадскога велатрэка. Туды пасля правядзення рамонтна-прыстасавальных работ і быў пераведзены заалагічны аддзел. У далейшым ён стаў называцца заалагічным садам. Матэрыяльную дапамогу ў яго змесце аказвала гарадское таварыства аматараў прыроды, таму наведваць яго дазвалялася і гарадскім жыхарам.

Такім чынам, да 1935 года пры гімназіі дзейнічалі батанічны і заалагічны сады. Пад кіраўніцтвам Яна Каханоўскага ў іх былі ўсталяваныя кармушкі для птушак, вырабленыя вучнямі гімназіі. На працягу зімы яны не толькі кармілі птушак, але паводзілі за імі назірання, вынікі якіх фіксавалі ў дзённіках. Пры гімназіі мелася камісія, якая вызначала пераможцаў — штогод праводзіўся конкурс.

І так паволі гэты заалагічны куток Гродзенскага таварыства аматараў прыроды вырас у заапарк, у якім да 1941 года налічвалася каля 400 жывёл і птушак.

Дзякуючы энтузіязму Яна Каханоўскага і пры падтрымцы грамадскасці, адроджаны батанічны сад дзейнічаў пры гімназіі да 1939 года.

Калі ў Гродне прыйшла вайна, Каханоўскі мог з’ехаць, але ён застаўся побач са сваімі жывёламі.

Ян Каханоўскі ў гады другой сусветнай вайны

У гады Другой сусветнай вайны нямецкія акупацыйныя ўлады праводзілі ў Гродне жорсткую палітыку, накіраваную на каланізацыю захопленых тэрыторый. Частка насельніцтва горада прадугледжвалася знішчыць, а замест іх пасяліць нямецкіх каланістаў[удакладніць]. Да асоб, якія аказваюць супраціў, ужываліся меры пакарання да расстрэлу. Адна з такіх страшных трагедый адбылася ў 1942 годзе. За забойства мясцовымі патрыётамі нямецкага жандара і раненне паліцая гестапа запатрабавала неадкладнай выдачы вінаватых. Пра гэта насельніцтва апавясцілі расклеенымі па горадзе аб’явамі. Калі ў прызначаны тэрмін да 13 кастрычніка добраахвотна ніхто не здаўся, гестапаўцы арыштавалі і пасадзілі ў турму 100 чалавек закладнікаў, пераважна прадстаўнікоў інтэлігенцыі. У ліку арыштаваных быў і былы настаўнік біялогіі польскай гімназіі, а затым савецкай школы № 2 Ян Каханоўскі. Перад пачаткам вайны ён знаходзіўся ў гродзенскай турме, куды быў кінуты НКУС па падазрэнні ў прыналежнасці да антысавецкай падпольнай арганізацыі. Але пры налёце нямецкай авіяцыі адна з бомбаў разбурыла турэмны сцяну і яму, нягледзячы на раненне ў нагу, удалося ўцячы.

Напярэдадні вайны Ян Каханоўскі жыў з сястрой Зоф’яй, таксама настаўніцай, ва ўласным доме па вуліцы 11-га лістапада (цяпер 17- га верасня). Яго, як вядомага прадстаўніка інтэлігенцыі, немцы бралі ў закладнікі неаднаразова. Па горадзе нават хадзіла пагалоска, што ён насіў з сабой падушачку на выпадак чарговага арышту. Апошні арышт апынуўся для Яна Каханоўскага трагічным. У турме яму давялося сустрэцца з многімі знаёмымі настаўнікамі. У іх ліку быў і Юзаф Вевюрскі. Пры Польшчы гэта быў вядомы педагог, дырэктар пачатковай школы № 8, дэпутат гарадской думы, бацька шасцярых малалетніх дзяцей.

Грамадскасць горада неаднаразова звярталася да акупацыйных улад з просьбай аб вызваленні закладнікаў. Не дапамагла нават спроба падкупіць гестапа вялікай сумай грошай пад выглядам «дапамогі да зімы». Адзінае, на што пагадзіўся шэф гестапа Фром — расстраляць не 100, а толькі 25 закладнікаў. Адбор праходзіў у турэмным калідоры: з шыхту вывелі кожнага чацвёртага. У лік ахвяр патрапіў і Юзаф Вевюрскі, жонка якога была на апошніх месяцах цяжарнасці.

Астатнія закладнікі, у тым ліку і Ян Каханоўскі, атрымалі магчымасць выйсці на свабоду. Але гэта не парадавала яго. Ён не мог не задумацца над тым, якое гора і няшчасце чакае сям’ю Юзафа Вевюрскага пасля яго гібелі. Уласцівыя яму жаль і спачуванне не дазволілі дапусціць такую несправядлівасць. І Ян Каханоўскі прыняў узважанае рашэнне — звярнуцца да нямецкага афіцэра з просьбай уключыць яго ў лік асуджаных да расстрэлу замест Юзафа Вевюрскага. Афіцэр быў вельмі здзіўлены гэтым і даў яму на роздум 10 хвілін. Але Ян Каханоўскі не змяніў рашэння. У яго не было сваёй сям’і, бо многія гады ён неўзаемна кахаў адну замужнюю жанчыну, усё яго жыццё запаўнялі любімая праца і грамадская дзейнасць. Асноўнымі прынцыпамі іх былі клопат у першую чаргу пра агульнае дабро, ахвяраванне сваімі інтарэсамі дзеля іншых. Яго апошні ўчынак яркае таму сведчанне.

Развязка трагедыі наступіла 20 кастрычніка 1942 г., калі Яна Каханоўскага і астатніх асуджаных даставілі да форта паблізу в. Навумавічы. Гестапаўцы без прамаруджання і без сведак выканалі загад свайго шэфа: 20 жыхароў з Гродна і 5 — з прыгарадных вёсак былі расстраляныя. Імёны многіх з іх захаваліся на помніку, устаноўленым у 1990 годзе.

Каб сваякі не маглі забраць расстраляных, месца пахавання каты зраўнялі з зямлёй, некаторы час яго ахоўвалі. Тым не менш, Валянціна Кунаховіч (якая неўзаемна кахала Яна Каханоўскага), па ўспамінах яе знаёмых, здолела нейкім чынам перапахаваць цела каханага. Да гэтага часу на старых каталіцкіх могілках у Гродне захавалася магіла, на надмагільным помніку якой паказана, што ў ёй спачываюць браты Каханоўскія: Баляслаў (дата смерці 1934 г.) і Ян (дата гібелі 1942).

Юзаф Вевюрскі праз год зноў быў арыштаваны немцамі і як закладнік расстраляны. Ці можна лічыць самаахвяраванне Яна Каханоўскага марным? Адказ можа быць толькі адзін: не! Гэта быў не проста гераічны ўчынак, а подзвіг, які не падлягае забыццю.

Дом Каханоўскага

Заапарк доўгія гады быў другім домам для яго заснавальніка Яна Каханоўскага, а вось першы дом — той, у якім ён жыў, а хутчэй яго дакладны адрас, атрымалася выявіць у дакументах Дзяржаўнага архіва Гродзенскай вобласці. У дакуменце гаворка ідзе аб рашэнні № 462 ад 29 верасня 1945 года выканкама Гродзенскага гарсавета ў адказ на зварот сястры Яна Каханоўскага Соф’і Іосіфаўны Каханоўскай з просьбай перадаць ёй дом брата. Тэкст рашэння прывядзем цалкам:

«Заслушав доклад зав. Горкомхозом о передаче гражданке Кохановской С. И. двухэтажного деревянного дома по ул. 17-ое Сентября № 42 и учитывая, что в вышеозначенном доме имеется полезной площади 143.00 кв. м. и владельцем дома является Кохановский Иван Иосифович (со слов Кохановской Софии — расстрелян фашистами), а гражданка Кохановская С. И. является сестрой погибшего.

Исполком Гродненского Городского Совета Депутатов Трудящихся р е ш а е т:

В передаче деревянного дома, расположенного по ул. 17-ое Сентября № 42 гр-ке Кохановской Софие Иосифовне отказать, так как вышеозначенный дом по своим размерам превышает установленную норму 113.00 кв. м. и подлежит муниципализации и что гр-ка Кохановская С. И. не была владелица поименованного дома.

В целях оказания помощи гр-ке Кохановской Софие Иосифовне в части ремонта её жилплощади, предложено инженеру Горкомхоза произвести обследование жилищно-бытовых условий Кохановской С. И. и о результатах доложить Исполкому».

У сярэдзіне 1960-х гадоў на вул. 17 верасня ў Гродне пачалося ўзвядзенне новага будынка сярэдняй школы № 2. Для будаўніцтва была абраная пляцоўка на цотным баку вуліцы, за скверам, які працягнуўся ўздоўж вуліцы. Сярод пяці адна-двухпавярховых дамоў сядзібнага тыпу ў глыбіні сквера, якія падлягалі зносу, быў і дом Яна Каханоўскага.

У Гродна яго імем названа вуліца каля заапарка.

Зноскі

Спасылкі

Ян Каханоўскі

Артыкулу не хапае спасылак на крыніцы.

Звесткі мусяць быць правяральнымі або іх могуць выдаліць. Вы можаце адрэдагаваць артыкул, дадаўшы спасылкі на аўтарытэтныя крыніцы.

Гэты артыкул ці раздзел патрабуе перапрацоўкі.

Калі ласка, палепшыце артыкул у адпаведнасці з правіламі напісання артыкулаў.