У справе захавання царкоўнай кніжнасці выключнае значэнне набыла Віленская публічная бібліятэка і яе музей, навуковым супрацоўнікам якіх быў А.І.Мілавідоў. Аснову кніжнага збору складалі фонды Віленскага музея старажытнасцяў братоў Тышкевічаў. Пасля пераўтварэння музея ў бібліятэку сюды сталі звозіцца архівы скасаваных кляштараў. Па звестках Мілавідава, ў 1865 годзе сюды былі перададзеныя рукапісы і кнігі з 26 рымска-каталіцкіх манастыроў, віленскага епархіяльнага капітула, 7 праваслаўных манастыроў, 22 сярэдне-навучальных ўстаноў, 26 павятовых і прафесійных вучылішч, 2 дырэкцый, 12 прыватных і грамадскіх канфіскаваных бібліятэк. Урад сцвярджаў спецыяльныя камісіі для вывучэння архіўных фондаў, вылучаў немалыя сродкі для набыцця кніг у крамах і ў прыватных асоб. Прыгажосць Віленскай бібліятэкі складалі рукапісныя і старадрукаваныя аддзяленні, якія былі сабраны працамі І.П.Карнілава і П.Н.Бацюшкава.[1] Так, у маскоўскіх букіністаў заг. бібліятэкай П.Ю. Бяссонаў купіў Віленскі грэбнік 1618г. і Віленскі псалтыр 1623г., а П.Н. Бацюшкаў набыў Апостал 1525г. друку Ф.Скарыны.[2] Па багацці сваіх фондаў Віленская публічная бібліятэка лічылася трэцяй бібліятэкай у Расійскай імперыі пасля Імператарскай ў Санкт-Пецярбургу і Румянцаўскай ў Маскве.[1]Апісваючы склад рукапіснага аддзялення Віленскай публічнай бібліятэкі (130 000 адзінак захоўвання), вучоны дзеліць яго на наступныя часткі: 1.Царкоўнаславянскія рукапісы; 2.Пергаменные рукапісы на замежных мовах; 4.Русскія рукапісы; 5. Замежныя граматы на розных мовах; 6. Архівы розных ведамстваў і ўстаноў; 7. Рукапісныя зборнікі з дакументаў змешанага ўтрымання (збрашураваць для зручнасці захоўвання). 8. Лісты і аўтографы.[3]У бібліятэцы ёсць найстаражытныя рукапісныя пергамены помнікі царкоўна-славянскай мовы; таксама выстаўлены граматы, каралеўскіх і прыватных асоб XVI-XVIII стагоддзяў. [6] Пергамены царкоўнаславянскіх рукапісаў налічвалася 15, сярод іх урыўкі 7 Евангелляў, Тлумачэнні Феафілакт Балгарскага і 5 зборнікаў рознага характару і інш. Папяровыя царкоўнаславянскія рукапісы ўключалі таксама Евангеллі, сінодзіку, уніяцкія служэбнікі, Крюкавой нотныя Ірмалогій і інш. Сярод замежных пергаменаў рукапісаў асабліва адзначаны былі дзве Бібліі VIII стагоддзя, напісаныя гатычным шрыфтам, два малітоўніка з мініяцюрамі і лацінскія Антифонарии.
Аддзяленне старадрукаваных кніг Віленскай публічнай бібліятэкі таксама вельмі змястоўна. Тут было 232 асобніка кірылічных кніг і 900 кніг лацінскага шрыфта.[4] З старадрукаваных кніг замежнага аддзялення Віленскай публічнай бібліятэкі навуковец асабліва адзначае асобнік Радзівілаўскай Бібліі 1563г., надрукаваным у Брэсце, а таксама дзве кнігі на літоўскай мове: пропаведзі езуіта К.Шірвіда і Катэхізіс 1595г.[5]
Пяройдзем да разгляду дзейнасці Віленскай Публічнай Бібліятэкі. Яе можна падзяліць на адміністрацыйна бібліятэчную, выдавецкую і вучоную. Самай галоўнай дзейнасцю бібліятэчнай Камісіі было, вядома, задавальненне патрабаванняў чытачоў. Гэта дасягалася дваякім спосабам: выдачай кніг чытачам на дом і ў бібліятэцы.Першы спосаб практыкаваўся на працягу 10 гадоў (з 11 лістапада 1872 па 30 лістапада 1883 г.) і быў выкліканы жаданнем, магчыма, больш пашырыць асветніцкая ўплыў бібліятэкі. Першы час, калі бібліятэка была не так вялікая і працы яе не былі так шырокія, а лік чытачоў параўнальна нязначна, не было цяжкасцяў у выдачы кніг на дом. Але па меры росту бібліятэкі і павелічэння, што прад’яўляюцца да яе патрабаванняў з боку чытачоў, колькасць якіх расло з кожным годам, а таксама з боку адміністрацыі і людзей навукі, усё больш і больш адчувалася ўся цяжкае гэтай працы. У правілах, зацверджаных г. Міністрам Нар. Асветы 11 лістапада 1872 году не былі высветлены дэталі гэтага роду бібліятэчнай аперацыі, напр., Абыдзены пытанне аб памеры закладных грошай і парадку іх захоўвання, што спараджала шмат непаразуменняў з публікай. Яшчэ больш іх было пры вяртанні кніг: пабываўшы ў руках і ў брудных жылых памяшканнях беднага класа людзей, якія з’яўляліся галоўнымі абанентамі бібліятэкі, кнігі забруджваць, падвяргаліся пашкоджаньні, хутка зношваліся, часта затрымліваліся і нават зусім не вярталіся, так што прыходзілася пасылаць за імі да абанентам бібліятэчных служыцеляў на дом, у розныя, часам самыя аддаленыя, часткі горада. Штраф за псаванне кніг і затрыманне закладных грошай ўзбуджалі спрэчкі, пратэсты, якія даходзілі ледзь не да судовых разглядаў, што падрывала рэнамэ казённага асветнай установы. Бывалі і такія выпадкі, што заклад не мог пакрыць страту кнігі, так як выяўлялася, што ўсе выданне ёю разышлося і новага не прадбачылася. Чыноўнікам рускай службы і ваеннай служачым было прадастаўлена права браніраваць кнігі не толькі бясплатна, але і без закладу, толькі пад заруку свайго начальства. Тут бывалі выпадкі, што чыноўнікі пераводзілі ў іншыя губерні, кніг яны не вярталі і начальства не мела магчымасці зрабіць вылік з яго зместу. Бывалі выпадкі, што абанент паміраў ня пакінуўшы маёмасці, або апошняе падвяргалася крадзяжы і зноў бібліятэка несла страту. Нарэшце ўся доўгая працэдура выдачы кніг, атрымання закладу, выдачы на гэта квітанцый, захоўвання закладу на руках членаў камісіі пад іх адказнасцю і выдача закладу назад, патрабаванне яго ва ўсякі час дня і вечара, адымала ў служачых масу часу і тармазіла больш неабходныя і прадуктыўныя працы па Бібліятэцы
Кіраўніцтвам для чытачоў пры карыстанні кніжнымі багаццямі рускага аддзялення бібліятэкі служылі шэсць тамоў сістэматычнага і алфавітнага каталогаў і рухомай (картачны) каталог кніг, яшчэ не якія ўвайшлі ў друкаваны каталог. Такі ж рухомай каталог падаваўся для даведак усім жадаючым карыстацца шырокім аддзелам замежных кніг. Каталог гэты (сістэматычны і алфавітны) складзены з дробавымі падраздзяленнямі па прадметах і родам, наогул складзены па ўсім патрабаванням і правілам бібліяграфічнай навукі, але яшчэ не надрукаваны.Адсутнасць друкаванага каталога замежных кніг Віленскай публічнай бібліятэкі ніколькі не перашкаджаў карыстацца імі, так як члены Камісіі заўсёды і з вялікаю гатоўнасцю выконвалі ўсе кніжныя патрабаванні, калі пасля даведкі ў рухомым каталогу замежная кніга аказваецца ў бібліятэцы. Пры навуковых працах, для жадаючых, члены Камісіі з’яўляліся кіраўнікамі, робячы і пераказваючы ўказанні па бібліяграфіі доследнага прадмета. Нямала давалася указанняў і даведак чытачам, што занята самаадукацыяй пры выбары імі кніг для чытання. Пры аглядзе бібліятэкі (па нядзелях) наведвальнікі карысталіся грунтоўным друкаваным «Даведнікам».
Задавальненне кнігамі чытачоў, рукаводства пры чытанні і аглядзе Бібліятэкі і Музеяў - гэта толькі адна частка бібліятэчнай работы. Для таго, каб даць кнігу чытачу, трэба было перш набыць яе, замацаваць яе за бібліятэкай і гэтая працэдура каталагізацыі з’яўлялася справай даволі складанай.
Кнігі, Віленская публічная бібліятэка набывала шляхам куплі, абмену і ахвяраванняў. У першым выпадку ад членаў Камісіі патрабавалася пастаянная ўвага да ўсіх бібліяграфічных выданням, каб быць у курсе кніжнай бягучай справы і навін кніжнага рынку ў Расіі і за мяжой, каб не выпусціць выданняў, асабліва падыходных для набыцця ў бібліятэку і адпаведных мясцовым патрабаванням. Пры не вялікіх сродках бібліятэкі, патрэбна была вялікая асцярожнасць ў выбары новых твораў, каб папаўняць яе лепшымі, годнымі творамі і пры тым існуючыя ужо ў каталогу літаратуру па гэтым пытанні, Вядома для гэтага патрабавалася вялікая знаёмства з бібліяграфічнай і крытычнай літаратурай і з каталогам сваёй бібліятэкі. Іншы спосаб набыцця кніжных багаццяў, практыкаваны бібліятэкай - гэта кніжны абмен дублеты з бібліятэкамі грамадскімі, навучальных устаноў і асветных устаноў. У Віленскай Бібліятэцы, па друкаваным каталогах, налічваецца 2567 рускіх дублеты (у назвах) і 12,530 дублеты (назваў) на замежных мовах. Яны займаюць шмат месца і вельмі саромеюцца бібліятэку, у якой з кожным годам усё больш адчуваецца патрэба ў памяшканні, чаму Камісія ахвотна ўступае ў абмен дублеты і прадае іх, ужываючы атрыманыя за іх грошы на каталагізацыю Самыя вялікія кніжныя прырашчэння бібліятэка атрымлівала праз ахвяраванні. Яны былі ад казённых устаноў і прыватных асоб. Яшчэ пры І. П. Карнілава усталявалася практыка, па якой з бібліятэк навучальных устаноў перадаваліся кнігі, ім непатрэбныя, напр. польскія, старыя часопісы і наогул кнігі, ня якія падыходзілі да ўзросту навучэнцаў. Хоць з 1865 года такіх бібліятэк было перададзена не мала, але ўсё-ткі ў некаторых павятовых вучылішчах і гімназіях яны заставаліся; роўна не ўсё яшчэ было ўзята з праваслаўных, каталіцкіх манастыроў і прыватных канфіскаваных бібліятэк. Усё гэта кніжнае багацце больш значнае па колькасці, чым па каштоўнасці, працягвала паступаць і ў паказаны перыяд.
Дзякуючы таму, што Віленская публічная бібліятэка атрымлівае амаль усе перыядычныя і асобныя выданні, якія выходзяць у межах Заходняга краю, яна сапраўды з’яўлялася краявым цэнтральным кнігасховішчам Паўночна-Заходняга краю. Акрамя мясцовых устаноў, ахвярадаўцамі ў Віленскую бібліятэку з’яўляліся шматлікія асветныя і навукоўцы ўстановы ў Расіі, і за мяжой, дасылалі штогод свае выданні, часам вельмі шматлікія (напрыклад, Імператарская Акадэмія Навук).
Наогул публічная бібліятэка з самага пачатку свайго заснавання, згодна з першапачатковай думкі сваіх заснавальнікаў, была цэнтрам навуковай дзейнасці краю.
Зараз бібліятэка лічыцца кампетэнтным навукоўцам установай у Паўночна-Заходнім краі: дзе знаходзяць старуя рукапісы, манетны скарб або рэдкі мінерал, ці жадаюць атрымаць дакладнае вызначэнне чаго-небудзь з твораў мясцовай прыроды, у падобных выпадках, перш за ўсё, звяртаюцца ў Віленскую Бібліятэку.
Выкарыстанная літаратура::
1.Миловидов, А.И. Краткий исторический очерк Виленской публичной библиотки ( по поводу 35-летия её существования)/ А.И. Миловидов.- Вильна: Типография А.Г. Сыркина,1903.- 24с.
Миловидов, А.И. Описание Славяно-русских старопечатных книг Виленской публичной библиотеки(1491-1800)/ А.И.Миловидов.-Вильна: Типография А.Г. Сыркина,1908.- С.4-5
Миловидов, А.И. Рукописное отделение Виленской публичной библиотеки, его история, состав и научное значение/ А.И. Миловидов// Отчёт Виленской библиотеки и музея за 1909г.- Вильна: Русский почин,1910.- С.37-51
4.Миловидов, А.И. Краткий исторический очерк Виленской публичной библиотки( по поводу 35-летия её существования)/ А.И. Миловидов.- Вильна: Типография А.Г. Сыркина,1903.- 20-21
Миловидов, А.И. Краткий исторический очерк Виленской публичной библиотки( по поводу 35-летия её существования)/ А.И. Миловидов.- Вильна: Типография А.Г. Сыркина,1903.- С.21.
Путеводитель по Виленской публичной библиотеке.- Вильна: Типография А.Г. Сыркина,1904.- 28с.
Из истории Виленской публичной библиотеки [Электронный ресурс]. - Режим доступа: http://www.russianresources.lt/archive/Milovidov/Milovidov_3.html#12b.- Архівавана 25 лістапада 2019. Дата доступа: 11.12.2016г.- Виленская публичная библиотека
1 2 Миловидов, А.И. Краткий исторический очерк Виленской публичной библиотки ( по поводу 35-летия её существования)/ А.И. Миловидов.- Вильна: Типография А.Г. Сыркина,1903.- 24с.
↑ Миловидов, А.И. Описание Славяно-русских старопечатных книг Виленской публичной библиотеки(1491-1800)/ А.И.Миловидов.-Вильна: Типография А.Г. Сыркина,1908.- С.4-5
↑ 3. Миловидов, А.И. Рукописное отделение Виленской публичной библиотеки, его история, состав и научное значение/ А.И. Миловидов// Отчёт Виленской библиотеки и музея за 1909г.- Вильна: Русский почин,1910.- С.37-51
↑ Миловидов, А.И. Краткий исторический очерк Виленской публичной библиотки( по поводу 35-летия её существования)/ А.И. Миловидов.- Вильна: Типография А.Г. Сыркина,1903.- 20-21
↑ Миловидов, А.И. Краткий исторический очерк Виленской публичной библиотки( по поводу 35-летия её существования)/ А.И. Миловидов.- Вильна: Типография А.Г. Сыркина,1903.- С.21.