Канцэнтрацыйны лагер — месца масавага зняволення людзей. Існуюць разнастайныя вызначэнні гэтай з’явы, і, падчас адно і тое ж месца масавага зняволення ваеннапалонных, злачынцаў, палітвязняў альбо мірных жыхароў можа характарызавацца як канцлагер аднымі даследчыкамі і мець іншую назву ў працах другіх даследчыкаў. Палітычныя погляды палітыкаў, гісторыкаў і юрыстаў могуць мець пэўны ўплыў на іх разуменне паняцця «канцэнтрацыйны лагер». Да таго ж, пад тэрмінам «канцэнтрацыйны лагер» на пачатку ХХ ст. разумелі і лагер для бежанцаў альбо імігрантаў у ЗША
Тэрмін паходзіць ад англійскага «concentration camp» і з’явіўся падчас Англа-бурскай вайны (1899—1902) калі бурскае насельніцтва Брытанскай паўдневай Афрыкі прымусова перамяшчалася ў спецыяльныя пасяленні на тэрыторыі розных калоній Брытанскай Імперыі. Мэтай стварэння канцэнтрацыйных лагероў было спыніць падтрымку бурскіх партызан мясцовым насельніцтвам. Цяжкія ўмовы жыцця ў англійскіх канцлагерах прывялі да смерці некалькіх дзясяткаў тысяч бураў.[1]
Некаторыя даследчыкі лічаць, што такімі ж лагерамі карысталіся іспанцы на Кубе падчас барацьбы з мясцовымі партызанамі ў 1895 г. Фактычна, канцентрацыйнымі лагерамі з’яўляліся і лагеры для ваеннапалонных падчас Грамадзянскай вайны ў ЗША, прычым і канфедэраты і войскі Поўначы даволі жорстка абыходзіліся з палоннымі[2].
Знішчэнне нямецкімі каланіяльнымі войскамі ў Намібіі ў 1904 г. дзясяткаў тысяч паўстанцаў плямен герэра разам з членамі іх сямей з дапамогай канцэнтрацыйных лагероў было аб’яўлена генацыдам[3].
Падчас Першай сусветнай вайны армян у Асманскай імперыі, а таксама русінаў і сербаў у Аўстра-Венгрыі масава адпраўлялі ў канцэнтрацыйныя лагеры. Гэтыя дзеянні пазней былі ахарактарызаваны як генацыд[4].
Аднак, ваеннапалонных варагуючыя бакі звычайна трымалі ў больш камфортных умовах.
Калі на тэрыторыі Расіі летам 1918 г. пачалася Грамадзянская вайна, стварэнне канцлагероў для ваеннапалонных стала звычайнай з’явай для чырвоных і белых[5], канцлагеры на расійскай тэрыторыі таксама ствараліся прадстаўнікамі замежнай ваеннай інтэрвенцыі (Мудзьюгскі канцэнтрацыйны лагер).
Нярэдка ў такія лагеры траплялі і тыя, каго толькі падазравалі ў спачуванні ворагу. Час ад часу ў месцах зняволення канцлагернага тыпу трымалі заложнікаў, якіх растрэльвалі, калі мясцовае насельніцтва не выдавала тых, хто ўдзельнічаў ва ўзброенай барацьбе супраць Савецкай улады[6]. Знішчэнне ваеннапалонных і падазроных асоб насіла масавы характар. Таму канцэнтрацыйныя лагеры часоў Грамадзянскай вайны ў Расіі можна аднесці да лагероў смерці.
У Фінляндыі ў 1918-1922 гг. таксама адбылася грамадзянская вайна, але яна скончылася параженнем «чырвоных» фінаў, іх зняволеннем у канцлагеры. Больш 300 з іх былі пакараны смерцю[7].
У Польшчы таксама пачалі з’яўляцца лагеры для палонных чырвонаармейцаў і партызан у Тухолі і Стшалкове. У гэтых лагерах загінула больш за 10 тысяч ваенных, узятых у палон падчас вайны з Савецкай Расіі 1919—1921 гг[8].
У 1920-я гг. у Савецкім саюзе пачала складвацца сістэма канцэнтрацыйных лагероў, якая пазней атрымала назву ГУЛАГ (Дзяржаўнае кіраванне лагерамі). Там адбывалі сваі тэрміны пакарання, белагвардзейцы, асобы дваранскага альбо буржуазнага паходжання, праваслаўныя святары, раскулачаныя заможныя сяляне, крымінальныя злачынцы. Звычайна лагеры размяшчаліся ў Сібіры і Запаляр’і. У 1930-х гг. многія камуністы, як выступаўшыя супраць палітыкі Сталіна (трацкісты і інш.), так і падтрымліваўшыя яго былі адпраўлены ў канцлагеры, звычайна, — па сфабрыкаваных справах. Таму 1937 г. стаў сімвалам сталінскіх рэпрэсій. У1939-1940 гг. у лагеры таксама адправіліся «недабранадзейныя» асобы з Заходняй Беларусі, Заходняй Украіны, Прыбалтыкі і Бесарабіі: паліцэйскія, ваенныя, польскія асаднікі, прадстаўнікі буржуазіі і інтэлігенцыі. У канцэнтрацыйных лагерах крымінальныя зняволенныя мелі значную ўладу над палітычнымі. Гісторыя і побыт ГУЛАГа грунтоўна апісаны ў творы А. І. Салжаніцына «Архіпелаг ГУЛАГ».
Першыя канцэнтрацыйныя лагеры ў Германіі ўзніклі ў 1933 г. пасля прыходу А. Гітлера да ўлады. Да пачатку Другой сусветнай вайны туды адпраўлялі камуністаў, сацыялістаў, крымінальных злодзеяў і гомасексуальных асоб. З цягам часу туды сталі траплаць яўрэі, цыгане плямен рома і сінці, бо гэтыя народы нацысты лічылі ворагамі, якія рабавалі Германію, а таксама Сведкі Іеговы, якія адмаўляліся ўдзельнічаць у палітычным жыцці краіны і служіць у арміі і распаўсюджвалі свае погляды сярод іншых. У савецкіх канцлагерах паміж формай палітвязняў і формай крымінальных зняволеных звычайна не было пэўных адрозненняў, а ў канцлагерах гітлераўскай Германіі крымінальным зняволеным на робу нашывалі чорную пляму, яўрэям — жоўтую зорку Давіда, Сведкам Іеговы — ліловы трохвугольнік і г.д.
У Польшчы падчас рэжыму санацыі быў створаны канцэнтрацыйны лагер у Бярозе-Картузскай, дзе трымалі камуністаў і іх прыхільнікаў, праваслаўных святароў, украінскіх нацыяналістаў, а пасля пачатку Другой сусветнай вайны — нямецкіх ваеннапалонных і этнічных немцаў, якія пражывалі ў Польшчы. Адміністрацыя лагера шырока выкарыстоўвала дапамогу зняволенных за крымінальныя злачынствы ў справе нагляду за палітзняволеннымі. Гэты лагер быў ліквідаваны пры ўводзе Чырвонай Арміі на тэрыторыю Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі ў 1939 г[9].
Падчас Грамадзянскай вайны ў Іспаніі (1936—1939 гг.) нацыяналісты і рэспубліканцы праводзілі палітыку жорсткіх рэпрэсій, як да тых, каго падазравалі ў здрадзе ці ў супрацоўніцтве з ворагам, так і да тых, хто імкнуўся захаваць нейтралітэт. Пасля ліквідацыі Рэспублікі і ўсталявання дыктатуры Франко дзясяткі тысяч рэспубліканцаў былі размешчаны ў месцах масавага зняволення для выканання прымусовай працы ці смяротнага пакарання[10].
Рэжым фашысткай Італіі арганізаваў сістэму канцэнтрацыйных лагероў у Абісініі (Эфіопіі) пасля захопу гэтай краіны ў 1935—1936 гг. з мэтай трымаць мясцовае насельніцтва пад кантролем. Яны існавалі да вызвалення Эфіопіі брытанскай арміяй у 1941 г.
Падчас Другой сусветнай вайны (1939—1945 гг.) Германія пашырыла як сетку сваіх канцэнтрацыйных лагероў, так і кантынгент зняволенных: канцлагеры ўзнікалі на тэрыторыі ўсіх краін, захопленых Трэцім Рэйхам, а ў склад зняволеных трапілі ваеннапалонныя краін антыгітлераўскай кааліцыі, партызаны і члены іх сямей і мірныя жыхары заваяваных краін. У гітлераўскіх канцлагерах пачалося масавае вынішчэнне яўреяў у лагерах смерці — з’ява, якая ўвайшла ў гісторыю пад назвай «Халакост». Таксама масава вынішчаліся славяне і цыгане. Крымінальныя зняволеныя атрымалі значную ўладу над астатнімі катэгорыям вязняў, іх выкарыстоўвалі ў якасці «капо» альбо наглядачоў і ім нават давалі права забіваць іных зняволенных.
Канцлагеры пачалі з’яўляцца ў краінах-саюзніках Германіі—Балгарыі, Румыніі, Венгрыі, Славакіі І Фінляндыі. Туды адпраўлялі, у асноўным, партызан, камуністаў і асоб, падазроных у нязгодзе з рэжымам мясцовых дыктатараў.
Невялічкія змены адбыліся ў сістэме ГУЛАГа. Падчас вайны некаторых зняволеных вызвалялі дзеля адпраўкі ў Чырвоную Армію. У канцэнтрацыйныя лагеры пачалі траплаць ваеннапалонныя войск Германіі, Італіі, Венгрыі, Румыніі, Харватыі, Славакіі і Фінляндыі. У жніўні 1945 г. да іх ліку далучыліся і ўзятыя ў палон японскія салдаты і афіцэры. Большасць з іх трымалася ў кепскіх умовах да вызвалення ў сярэдзіне 1950-х гг. Як і палітычныя зняволеныя, ваеннапалонныя, акрамя афіцэраў высокага рангу, пакутавалі ад здзекаў наглядачоў і крымінальных зняволенных (бо да апошніх ставіліся больш лаяльна як да «сацыяльна блізкіх»).
Японія таксама мела сетку канцэнтрацыйных лагероў на захопленых у 1930-1940-х гг. тэрыторыях. Там утрымліваліся палонныя ваеннаслужачыя Брытаніі, карэйскія і кітайскія партызаны, змагаўшыяся супраць акупацыйных японскіх фарміраванняў і іх прыхільнікаў, а таксама «вязні сумлення» — асобы японскага ці карэйскага паходжання, якія адмаўляліся служыць у арміі па прычынах рэлігійных поглядаў альбо пацыфізму. Усе зняволенныя трымаліся ў цяжкіх умовах, многія паміралі.
Злучаныя Штаты далучыліся да антыгітлераўскай кааліцыі пасля нападу японскай авіяцыі на ваенную базу Перл-Харбор на Гаваях. У снежні 1941 г. прэзідэнт ЗША Ф. Д. Рузвельт падпісаў 3 пракламацыі, згодна з якімі ўсе асобы японскага, нямецкага і італьянскага паходжання ўзростам ад 14 год аб’яўляліся патэнцыяльна небяспечнымі чужынцамі (alien enemies), і ім забаранялся знаходзіцца ў зонах ваеннага кантролю. Гэтыя зоны былі створаны не толькі на тэрыторыі ЗША, але і ў Зоне Панамскага канала, на Філіпінскіх і Віргінскіх астравах. 19 лютага 1942 г. Рузвельт падпісаў загад 9066. Згодна гэтаму загаду патэнцыяльна небяспечныя чужынцы перасяляліся з усіх зон ваеннага кантролю ў спецыяльна адведзеныя месцы[11]. Нягледзячы на тое, што тэрмін «патэнцыяльна небяспечныя чужынцы» адносіўся да тых асоб, што не паспелі атрымаць грамадзянства ЗША, перасялялі і грамадзян ЗША японскага, нямецкага і італьянскага паходжання. Кепскія ўмовы жыцця на новых месцах, якія патэнцыяльна небяспечныя чужынцы не мелі права пакідаць, прывялі да смерці некаторых з іх. Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны патэнцыяльна небяспечныя чужынцы былі вызвалены, але некаторыя сем’і так і не злучыліся ізноў.
Падобныя мерапрыемствы супраць імігрантаў з Японіі, Германіі і Італіі падчас Другой сусветнай вайны праводзіліся і ў Канадзе.
Пасля перамогі над Германіяй і яе еўрапейскімі саюзнікамі, канцэнтрацыйныя лагеры нацыстаў былі ліквідаваны, іх зняволенных адпусцілі на свабоду, прычым нярэдка адбываўся масавы самасуд над капо. Такія лагеры як Бухенвальд і Асвенцым (Аўшвіц) былі пераўтвораны ў музеі. Тым часам, савецкія канцлагеры пачалі папаўняцца новым кантынгентам: савецкія грамадзяне, якія пабывалі ў нямецкім палоне, ці жылі пад акупацыяй, тыя, хто супрацоўнічаў з акупантамі, але не ўдзельнічаў ва ўзброенай барацьбе супраць савецкай улады. З 1947 па 1950 г. у СССР было забаронена смяротнае пакаранне, і арыштаваных «лясных братоў» з Заходняй часткі СССР разам з членамі іх сямей адпраўлялі на доўгі тэрмін у сібірскія лагеры. Таксама агенты НКДБ і НКУС адкрыта арыштошвалі і адпраўлялі ў канцлагеры мірных грамадзян на ўсей тэрыторыі Усходняй Еўропы, дзе стаялі войскі Чырвонай Арміі, напрыклад, у Аўстрыйскай акупацыйнай зоне.[12]
У 1940-1950-х гг. многія зняволеныя ў савецкіх лагерах чакалі перамен і час ад часу паўставалі. Усе хваляванні зняволеных жорска падаўляліся лагернай адміністрацыяй. У 1948 г. у адным з варкуцінскіх лагероў пачаліся хваляванні, якія былі жорстка падаўлены: салдаты лагернай аховы загналі ўдзельнікаў хваляванняў у барак і спалілі іх там жывымі[13]. Самым буйным было паўстанне ў Асобым лагеры ў Кенгіры (Казахстан) у 1954 г. У ім разам удзельнічалі і палітычныя і крымінальныя зняволеныя. Паўстанцы 40 дзён трымалі ўладу ў сваім лагеры, пасля чаго паўстанне было падаўлена з дапамогай танкаў.[14]
У перыяд хрушчоўскай «адлігі» многіх зняволенных вызвалі з канцлагероў, якія неўзабаве пераўтварылі ў калоніі. На гэтым перыяд масавых палітычных рэпрэсій у СССР скончыўся.
У Польшчы і Чэхаславакіі адразу пасля заканчэння вайны былі створаны часовыя лагеры, у якіх размяшчалі этнічных немцаў перад дэпартацыяй у Германію. Такую дэпартацыю праводзілі ў дачыненні жыхароў Гданьска (Данцыга) і заходніх раёнаў Польшчы і Чэхаславакіі нямецкага паходжання. Нярэдка, людзям давалі толькі 15 хвілін на збор самага неабходнага. Немцы ў лагерах сутыкаліся са здзекамі з боку мясцовага насельніцтва і наглядачоў. Некалькі чалавек скончылі жыцце самагубствам. Таксама ў Польшчы ішлі масавыя рэпрэсіі супраць партызан «Арміі Краевай», якія адмаўляліся скласці зброю, дысідэнтаў камуністычнага рэжыму, рэлігійных меншасцей і г.д. Але ў гэтых выпадках зняволеных звычайна адпраўлялі ў турмы.
У 1949-1956-х гг. канцэнтрацыйныя лагеры дзейнічалі таксама на астравах Голы востраў і Свеці-Гргур у Югаславіі, дзе трымалі камуністаў, якіх Ціта падазраваў у падтрымцы Сталіна, у тым ліку і ваенных спецыялістаў, якія прайшлі навучэнне ў СССР, таксама югаслаўскіх каралеўскіх чыноўнікаў і сербскіх і харвацкіх нацыяналістаў, падтрымліваўшых Гітлера ў часы Другой сусветнай вайны.
У другой палове 1940-х гг. камуністы Грэцыі распачалі масавую партызанскую вайну супраць існаваўшага дзяржаўнага ладу. Урад краіны расправіўся з паўстанцамі, якія не мелі практычна ніякай дапамогі звонку. Арыштаваных партызан адпраўлялі ў месцы масавых зняволенняў на астравах Эгейскага мора, дзе іх у вялікай колькасці трымалі ў цяжкіх умовах.
Падчас в’етнамскай вайны 1960—1975 гг. паўдневав’етнамскія ўлады стваралі спецпасяленіі для абароны мясцовых жыхароў ад партызан В’етконга[15]. Паколькі нярэдка людзей прымусова размяшчалі ў такіх пасяленнях і не дазвалялі пад пагрозай смерці іх пакідаць. СССР і Паўночны В’етнам разглядалі іх як канлагеры.
У перыяд праўлення «чырвоных кхмераў» (1975—1979 гг.) насельніцтва Камбоджы прымусова перасялялася ў сельскія камуны, дзе людзі былі вымушаны выконваць сельскагаспадарчую працу і жыць у кепскіх умовах. Пры падазрэніі на незадаволенасць новай уладай, «чырвоныя кхмеры» маглі знішчаць цэлыя раены з усімі жыхарамі. У выніку масавых рэпрэсій і цяжкіх умоў жыцця больш за 1 млн камбаджыйцаў загінула.
Пасля прыходу да ўлады на Кубе Ф. Кастра распарадзіўся правесці масавыя арышты “недабранадзейных элементаў”. Да апошніх ён адносіў гомасексуалаў, каталікоў, пратэстантаў, Сведкаў Іеговы, і безумоўна, тых хто не згаджаўся з яго рэжымам. Многіх з арыштаваных пазней адправілі ў канцэнтрацыйныя лагеры дзеля ізаляцыі ад грамадства. У асноўным, гэтыя лагеры знаходзіліся ў правінцыі Камагуэй. Гэта былі месцы масавага зняволення і прымусовай працы, умацаваныя электрыфікаваным калючым дротам. У 1968 г. лагеры былі пераўтвораны ў т.зв. “Ваенныя базы”, але ў жыцці зняволенных амаль нічога не змянілася. Толькі некаторым пачалі плаціць невялікую суму грошай за працу.[16]
У сучаснай Кубе праследванні “недабранадзейных элементаў” ужо не адбываюцца ў такой жорсткай форме, але есць сцвярджэнні, што такая форма зняволення яшчэ прымяняецца.[16]
11 верасня 1973 г. ваенныя на чале з Аўгуста Піначэтам зрабілі пераварот у Чылі. Пасля гэтага многіх палітычных дзеячаў і мірных грамадзян, у тым ліку студэнцкую моладзь, Піначэт распарадзіўся адправіць у часовыя і пастаянныя канцлагеры па абвінавачванню ў сувязі з камуністамі. Сотні людзей былі расстраляны ці памерлі ад катаванняў, сярод іх спявак Віктар Хара.
Грузіна-абхазская вайна 1992-1993 гг. скончылася аддзяленнем Абхазіі ад Грузіі. Падчас гэтай вайны і пасля яе заканчэння многія тысячы асоб грузінскага паходжання былі прымушаны пакінуць Абхазію без права распараджацца сваей маёмасцю на тэрыторыі края. Пры гэтым былі выпадкі стварэння цэнтраў масавага зняволення для грузінскіх ваеннапалонных, грамадзянскіх асоб грузінскай нацыянальнасці і нават абхазцаў, якія не падтрымлівалі новую ўладу ў Абхазіі[17].
Згода падліку некаторых даследчыкаў у Паўночнай Карэі на сённяшні дзень дзейнічаюць 16 канцэнтрацыйных лагероў. Сцвярджаецца, што крымінальных і палітычных зняволенных трымаюць па-асобку[18]. Аднак, урад гэтай краіны адмаўляе існаванне такіх цэнтраў масавага зняволення[19].